W potocznym ujęciu „trauma” odnosi się często do silnie negatywnego wydarzenia lub serii wydarzeń, które prowadzą do długotrwałego cierpienia emocjonalnego, fizycznego lub psychicznego. Może to być wypadek samochodowy, utrata bliskiej osoby, doświadczenie przemocy lub każda inna sytuacja, która ma głęboki wpływ na psychikę osoby. W tym kontekście możemy mówić, że ktoś doznał traumy, jeśli przeżył wydarzenie, które pozostawiło w nim głębokie rany emocjonalne, czy to bezpośrednio po zdarzeniu, czy po pewnym czasie. 

W klinicznych klasyfikacjach, takich jak DSM-V oraz i ICD-11, trauma jest rozumiana głównie przez pryzmat ekspozycji na ekstremalnie niebezpieczne czy druzgocące doświadczenia.  

Podręcznik Diagnostyczny i Statystyczny Zaburzeń Psychicznych (DSM-V) podkreśla następujące sposoby doświadczania traumy w kontekście zaburzenia stresu pourazowego:

• bezpośrednie przeżywanie drastycznych zdarzeń, 
• bycie świadkiem takiego zdarzenia w odniesieniu do innych, 
• otrzymanie informacji o tym, że traumatyczne zdarzenie miało miejsce wśród najbliższych, 
• częste narażenie na szczegóły związane z traumatycznym wydarzeniem, np. dla reporterów czy osób pracujących na pierwszej linii. 

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (ICD-11), opracowana przez Światową Organizację Zdrowia, koncentruje się na traumie jako doświadczeniu ekstremalnie zagrażającemu lub przerażającemu. W tym kontekście klasyfikacja ta zwraca uwagę na długoletnie narażenie na traumatyczne sytuacje, takie jak długotrwała przemoc, jako główny czynnik prowadzący do PTSD. 

Nietrudno wyobrazić sobie jednak sytuacje, które wykraczają poza te definicje, a w powszechnym odczuciu mogą stać się traumatyzujące, np. ciężki rozwód, emigracja, uchodźstwo, poronienie, utrata domu lub pracy, gdy jest się jedynym żywicielem rodziny, i wiele innych. 

Ważne jest, aby zrozumieć, że nie u każdej osoby, która doświadcza traumy, rozwinie się zespół stresu pourazowego. W rzeczywistości wiele osób doświadcza traumy w pewnym momencie życia, ale tylko niektóre z nich rozwijają objawy PTSD. 

Briere, J., & Scott, C. (2014). Principles of trauma therapy: A guide to symptoms, evaluation, and treatment. Sage Publications; American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®); World Health Organization. (2018). International classification of diseases for mortality and morbidity statistics (11th Revision)

Istnieje kilka rodzajów traumy, a ich klasyfikacja pomoże Ci lepiej zrozumieć swoje doświadczenia.

Trauma typu I (jednorazowa), czyli reakcja na pojedyncze, nagłe zdarzenie, które zakłóciło nasze poczucie bezpieczeństwa. Takie zdarzenia mogą być spowodowane przez naturalne katastrofy, wypadki samochodowe, napaści lub nagłą śmierć bliskiej osoby. Reakcja na taką traumę może pojawić się natychmiast lub z opóźnieniem i może prowadzić do ostrych reakcji stresowych lub zespołu stresu pourazowego. Dzięki wczesnemu wykryciu i interwencji, wiele przypadków może być skutecznie leczonych. 

Trauma typu II (przewlekła lub relacyjna), odnosi się do doświadczeń wielokrotnych lub długotrwałych zdarzeń traumatycznych zdarzeń. Jest to często efekt przemocy domowej, molestowania, długotrwałego przebywania w warunkach wojny lub innych sytuacji, gdzie osoba była narażona na stałe zagrożenie. Trauma przewlekła prowadzi często do zaburzeń osobowości i zaburzeń dysocjacyjnych, jak również do złożonego zespołu stresu pourazowego. Terapia w tym przypadku jest bardziej skomplikowana i wymaga dłuższego czasu. 

Trauma rozwojowa dotyczy traum doświadczonych w dzieciństwie, które zakłócają normalny rozwój emocjonalny i psychiczny dziecka. Może być wynikiem zaniedbania, przemocy, molestowania lub innych form nadużyć w młodym wieku. 

Trauma zbiorowa, dotyczy traumatycznego zdarzenia, którego doświadcza większa grupa ludzi, na przykład w wyniku katastrof naturalnych, wojen, ataków terrorystycznych lub pandemii. Doświadczenie jest wspólne dla całej społeczności, ale relacje jednostek mogą się różnić. 

Trauma wtórna dotyka osób, które pomagają ofiarom traumy, takich jak terapeuci, pracownicy socjalni, ratownicy medyczni, reporterzy relacjonujący traumatyczne zdarzenia bezpośrednio z tych miejsc. Powstaje w wyniku emocjonalnego zaangażowania się w traumatyczne doświadczenia innych. 

Trauma tansgeneracyjna (międzypokoleniowa lub dziedziczona) dotyka społeczności, które doświadczyły traumy w przeszłości, np. w wyniku ludobójstwa, niewolnictwa czy kolonializmu. Skutki tego rodzaju traumy są przekazywane z pokolenia na pokolenie i wpływają na całe społeczności. 

Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books; Scaer, R. (2005). The trauma spectrum: Hidden wounds and human resiliency. WW Norton & Company.

Trauma jest reakcją na zdarzenia lub sytuacje, które są odbierane jako zagrażające i przytłaczające, przewyższające zdolność jednostki do poradzenia sobie z nią. Przyczyny traumy są różnorodne i mogą pochodzić zarówno z jednorazowych wydarzeń, jak i z powtarzających się doświadczeń w ciągu życia. Wśród zdarzeń, które mogą stanowić przyczynę traumy, wymienia się:

• nagłe i nieoczekiwane wydarzenia, takie jak wypadki komunikacyjne, katastrofy naturalne czy ataki terrorystyczne,
• doświadczenia przemocy, w tym przemoc domowa, gwałt, przemoc fizyczna, psychiczna lub seksualna,
• doświadczenia wojenne i konflikty zbrojne, w tym uczestnictwo w działaniach wojennych, bycie świadkiem aktów przemocy wojennej, ucieczka i życie jako uchodźca,
• utrata bliskiej osoby, w szczególności śmierć bliskiej osoby, zwłaszcza jeśli jest nagła i gwałtowna,
• długotrwałe i powtarzające się doświadczenia z dzieciństwa, jak zaniedbanie, przemoc emocjonalna i psychiczna, molestowanie seksualne,
• problemy zdrowotne, w tym nagłe i poważne diagnozy medyczne, traumatyczne doświadczenia w trakcie procedur medycznych lub chirurgicznych, doświadczenia związane z chorobą przewlekłą,
• doświadczenia związane z prześladowaniem w związku z rasą, religią, tożsamością płciową lub orientacją seksualną,
• inne zdarzenia życiowe, jak rozwód lub separacja, utrata pracy lub poważne trudności finansowe, utrata domu lub stabilności życiowej,
• doświadczenia zbiorowe, w tym katastrofy społeczne jak pandemie, traumy historyczne lub transgeneracyjne, które wywierają wpływ na całe społeczności. 

Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books; Herman, J. L. (1997). Trauma and recovery: The aftermath of violence--from domestic abuse to political terror. Basic Books; Foa, E. B., Keane, T. M., & Friedman, M. J. (Eds.). (2000). Effective treatments for PTSD: Practice guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies. Guilford Press; Figley, C. R. (Ed.). (2012). Encyclopedia of trauma: An interdisciplinary guide. Sage Publications; Briere, J., & Scott, C. (2014). Principles of trauma therapy: A guide to symptoms, evaluation, and treatment (DSM-5 update). Sage Publications

• Zdrowie fizyczne: 
• zaburzenia snu,
• zespół chronicznego zmęczenia lub niski poziom energii,
• choroby psychosomatyczne, takie jak: bóle głowy, problemy z kręgosłupem, astma, kłopoty z trawieniem, zespół jelita drażliwego,
• skrajna wrażliwość na światło i dźwięki.

• Zdrowie psychiczne:
• ataki paniki, niepokoju i fobii,
• osłupienie lub umysłowe odpływanie,
• gwałtowne zmiany nastroju,
• poczucie oderwania od rzeczywistości, wyobcowania i izolacji, 
• wzmożone uczucie czujności i nadmierna reakcja na bodźce, 
• poczucie winy, wstydu lub bezradności, 
• nawracające wspomnienia traumatycznego zdarzenia, 
• stłumione lub osłabione reakcje emocjonalne. 

• Funkcje poznawcze:
• trudności z koncentracją, 
• problemy z pamięcią,
• negatywne przekonania o sobie, innych i świecie, 
• trudności w podejmowaniu decyzji.

• Zmiany w zachowaniu: 
• pociąg do niebezpiecznych sytuacji, 
• zwiększona lub zmniejszona aktywność seksualna,
• nadmierna nieśmiałość,  
• zmniejszone zainteresowanie życiem, 
• częsty płacz.

• Unikanie i izolacja: 
• unikanie miejsc, ludzi i sytuacji, które przypominają o traumie,
• izolacja społeczna,
• samookaleczenia,  
• nadużywanie alkoholu, narkotyków lub leków.

• Relacje interpersonalne i praca:  
• trudności w nawiązywaniu i utrzymaniu relacji, 
• problemy z zaufaniem,
• trudności w utrzymaniu pracy, 
• łatwe wchodzenie w konflikty,
• wybuchy złości i agresywne zachowania.

Herman, J. L. (1997). Trauma and recovery: The aftermath of violence--from domestic abuse to political terror. Basic Books; Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books; Foa, E. B., Stein, D. J., & McFarlane, A. C. (2006). Symptomatology and psychopathology of mental health problems after disaster. Journal of Clinical Psychiatry, 67, 15-25; Ozer, E. J., Best, S. R., Lipsey, T. L., & Weiss, D. S. (2003). Predictors of posttraumatic stress disorder and symptoms in adults: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 129(1), 52; Charuvastra, A., & Cloitre, M. (2008). Social bonds and posttraumatic stress disorder. Annual Review of Psychology, 59, 301-328; Dworkin, E. R., Menon, S. V., Bystrynski, J., & Allen, N. E. (2017). Sexual assault victimization and psychopathology: A review and meta-analysis. Clinical Psychology Review, 56, 65-81

Ostra reakcja stresowa (acute stress disorder, ASD lub acute stress reaction, ASR) to reakcja, która występuje bezpośrednio po traumatycznym wydarzeniu i stanowi formę odpowiedzi organizmu na sytuacje, które są przerażające, groźne lub potencjalnie śmiertelne, np. wypadek samochodowy, pożar domu, napad, pobicie, gwałt. 

Ostra reakcja stresowa zwykle trwa od 3 dni do 4 tygodni. Utrzymywanie się objawów powyżej 4 tygodni lub pojawienie się nowych symptomów po upływie miesiąca od traumatycznego wydarzenia może być przesłanką dla lekarza do postawienia diagnozy zespołu stresu pourazowego. To zaburzenie wymaga już specjalistycznego leczenia. Ostra reakcja na stres może więc, ale nie musi, przekształcić się w zespół stresu pourazowego. 

Gałecki P., Szulc A., Psychiatria, Edra Urban & Partner, Wrocław 2018; Heitzman J., Zaburzenia po stresie traumatycznym – praktyka kliniczna i opiniowanie, “Psychiatria po Dyplomie” 2010, t. 7, nr 5, s. 59–64; J., Psychiatria. Podręcznik dla studiów medycznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.

Objawy w pierwszych chwilach po urazie mogą być różne, najczęściej występują:

• oszołomienie,
• zawężenie pola świadomości i uwagi,
• nierozumienie bodźców docierających z otoczenia,
• wyraźna dezorientacja,
• aktywność niedostosowana do sytuacji lub bezcelowa,
• odczucie, że otaczający świat jest nierealny lub podobny do snu,
• niezrozumienie mówionych słów,
• poczucie bezradności,
• brak kontaktu z własnym ciałem,
• zachowania ryzykowne i impulsywne. 

Po ustąpieniu sytuacji bezpośredniego zagrożenia u osoby, u której rozwinęła się ciężka ostra reakcja na stres, może wystąpić:

• osłupienie, brak wypowiedzi, znieruchomienie, nieprawidłowe reakcje, np. na dotyk,
• ucieczka z miejsca wydarzenia, fuga dysocjacyjna.
• niepamięć całości lub fragmentów wydarzenia.

Mogą też pojawić się takie objawy, jak:

• rozpacz i poczucie braku nadziei,
• nadmierny smutek,
• lęk,
• złość i agresja słowna.

Wśród objawów somatycznych mogą wystąpić:

• kołatania serca, 
• tachykardia (częstoskurcz serca),
• nadmierna potliwość,
• przyspieszenie oddechu, 
• duszności,
• zaczerwienienie skóry. 

Gałecki P., Szulc A., Psychiatria, Edra Urban & Partner, Wrocław 2018; Heitzman J., Psychiatria. Podręcznik dla studiów medycznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.

• Porozmawiaj z kimś - wielu ludziom pomaga dzielenie się swoimi uczuciami i doświadczeniami z kimś zaufanym, może to być przyjaciel, członek rodziny, terapeuta lub grupa wsparcia. 
• Unikaj alkoholu i narkotyków - chociaż mogą one przynieść chwilową ulgę, to jednak w dłuższej perspeektywie często prowadzą do większych problemów.
• Zadbaj o siebie - regularne ćwiczenia fizyczne, zdrowa dieta i odpowiednia ilość snu mogą pomóc w radzeniu sobie ze stresem i poprawić samopoczucie
• Stosuj techniki relaksacyjne - techniki takie jak głębokie oddychanie, medytacja, progresywna relaksacja mięśni czy joga mogą pomóc w zredukowaniu stresu i napięcia. 
• Bądź aktywny fizycznie - ćwiczenia, takie jak spacerowanie, bieganie, joga, mogą pomóc w redukcji napięcia i lęku.
• Ogranicz wyzwalacze - jeśli wiadomości czy rozmowy na określone tematy wywołują silny stres, warto ograniczyć narażanie na takie sytuacje, przynajmniej przez pewien czas. 
• Stwórz swoją rutynę - zachowanie codziennej rutyny może pomóc w przywróceniu poczucia normalności i struktury.
• Praktykuj bycie tu i teraz - ćwiczenia uważności (mindfulness) mogą pomóc skupić się na chwili obecnej, zamiast zanurzać się w przeszłości czy martwić się przyszłością.
• Zadbaj o zdrowy sen - sen jest kluczowy dla zdrowia psychicznego. Wprowadzenie rutyny snu, unikanie kofeiny przed snem i stworzenie środowiska sprzyjającego odpoczynkowi mogą pomóc. 
• Unikaj izolacji - staraj się spędzać czas z bliskimi i uczestniczyć w grupach wsparcia nawet jeśli początkowo ci się nie chce. 
• Edukuj się - poznanie mechanizmów reakcji na traumę może pomóc zrozumieć własne reakcje i uczucia.
• Nie oceniaj siebie - ważne jest, aby pamiętać, że reakcja na traumę jest normalna i że każdy reaguje inaczej.
• Poszukaj profesjonalnej pomocy - jeśli stres po traumatycznym zdarzeniu utrzymuje się przez dłuższy czas lub jest bardzo intensywny, warto skonsultować się z psychoterapeutą specjalizującym się w traumie lub psychiatrą.

Pamiętaj, że reakcje na traumę są indywidualne, a to, co pomaga jednej osobie, może nie być skuteczne dla innej. Ważne jest znalezienie odpowiednich dla siebie sposobów radzenia sobie i dostosowywanie ich w miarę potrzeb.

Herman, J. L. (1997). Trauma and recovery: The aftermath of violence--from domestic abuse to political terror. Basic Books; Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books; Naparstek, B. (2004). Invisible heroes: Survivors of trauma and how they heal. Bantam.

Zespół stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder, PTSD) to zaburzenie, które może wystąpić po doświadczeniu lub byciu świadkiem traumatycznego zdarzenia, takiego jak poważny wypadek, przemoc fizyczna, katastrofa naturalna, gwałt czy doświadczenia wojenne.

Zespół stresu pourazowego stwierdza lekarz psychiatra na podstawie zebranego wywiadu na temat funkcjonowania, objawów i doświadczeń z przeszłości osoby, która doświadczyła zdarzenia traumatycznego. W trakcie konsultacji weryfikowane są obecne objawy, wcześniejsze choroby i zaburzenia. Do postawienia diagnozy zespołu stresu pourazowego konieczne jest spełnienie kryteriów diagnostycznych, obowiązującej obecnie w Polsce, Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń (ICD-11) oraz Podręcznika diagnostyczno-statystycznego zaburzeń psychicznych (DSM-V). Kryteria diagnostyczne można podzielić na pięć kategorii zgodnie z DSM-V:

• powracające wspomnienia,
• objawy dysocjacyjne,
• unikanie,
• objawy pobudzenia,
• negatywny nastrój.

Narzędziem stosowanym do wstępnej weryfikacji czy u osoby po zdarzeniu traumatycznym występują objawy zespołu stresu pourazowego jest test PCL-5 złożony z 20 pytań. Test ten nie jest narzędziem diagnostycznym i jego wynik nie stanowi diagnozy, ale jest pewnym wskaźnikiem i pozwala monitorować intensywność objawów w czasie.

Jednym z narzędzi najczęściej stosowanym do pomiaru reakcji na stres pourazowy jest sześciopunktowa Skala Wpływu Zdarzeń IES-6. Test obejmuje 3 grupy objawów PTSD uchwyconych w 22 częściach. Dzięki temu testowi możliwy jest pomiar stresu i lęku wywołanych wydarzeniami traumatycznymi w ciągu minionych 7 dni od wystąpienia czynnika stresowego.  

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing; World Health Organization. (2018). The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: Clinical descriptions and diagnostic guidelines. Geneva: World Health Organization; Brewin, C. R., Andrews, B., & Valentine, J. D. (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(5), 748–766.

Złożony zespół stresu pourazowego występuje u osób, które były narażone na długotrwałe zdarzenia traumatyczne. Złożony zespół stresu pourazowego występuje często u osób, które doświadczyły długotrwałego nadużycia, przemocy czy zaniedbania w dzieciństwie, zwłaszcza w kontekście rodzinnych relacji. W takich sytuacjach trauma jest często wielowymiarowa, przewlekła i głęboko zakorzeniona w rozwoju człowieka, co może prowadzić do głębszych i bardziej złożonych zakłóceń w funkcjonowaniu. U osób ze złożonym zespołem stresu pourazowego często diagnozuje się zaburzenia osobowości typu borderline, antyspołeczne, dysocjacyjne. Osoby takie mogą wykazywać:

• trudności behawioralne, takie jak impulsywność, agresję, ryzykowne zachowania seksualne, zaburzenia odżywania, nadużywanie alkoholu lub narkotyków oraz działania autodestrukcyjne,
• skrajne trudności emocjonalne, takie jak intensywna wściekłość, depresja lub panika,
• trudności psychiczne, takie jak fragmentaryczne myśli, dysocjacja i amnezja.

Leczenie złożonego zespołu stresu pourazowego często trwa znacznie dłużej, może postępować znacznie wolniej i wymaga delikatnego i wysoce ustrukturyzowanego programu leczenia prowadzonego przez psychoterapeutów specjalizujących się w terapii traumy i psychiatrę. 

Ford, J. D., & Courtois, C. A. (2009). Defining and understanding complex trauma and complex traumatic stress disorders. In Treating complex traumatic stress disorders: An evidence-based guide (pp. 13-30). Guilford Press.; Van der Kolk, B. A., Roth, S., Pelcovitz, D., Sunday, S., & Spinazzola, J. (2005). Disorders of extreme stress: The empirical foundation of a complex adaptation to trauma. Journal of traumatic stress, 18(5), 389-399.; Herman, J. L. (1992). Trauma and recovery: The aftermath of violence—from domestic abuse to political terror. Basic Books.

Do najczęstszych zdarzeń, które mogą prowadzić do rozwoju zespołu stresu pourazowego należą:

• gwałt, napaść na tle seksualnym, 
• klęska żywiołowa, 
• poważny wypadek, 
• wojna lub atak terrorystyczny, 
• napaść z bronią, 
• ciężkie pobicie, 
• tortury, 
• uprowadzenie, 
• przemoc fizyczna w dzieciństwie, 
• brak lub niewielkie wsparcie społeczne po wydarzeniu, 
• konieczność radzenia sobie z dodatkowym stresem po wydarzeniu jak utrata bliskiej osoby, utrata pracy lub domu, 
• hospitalizacje po przebytych zabiegach i operacjach.

Wskaźniki stresu pourazowego różnią się w zależności od rodzaju przeżytej traumy. Im cięższy uraz, tym poważniejsze objawy stresu pourazowego. Gwałt, napaść na tle seksualnym i wojna skutkują najwyższymi wskaźnikami, podczas gdy wypadki, klęski żywiołowe oraz bycie świadkiem wydarzeń traumatycznych wiążą się z niższymi wskaźnikami. 

Rzeczywiste przyczyny zespołu stresu pourazowego nie są do końca znane. Podobnie jak w przypadku większości problemów ze zdrowiem psychicznymi, zespół stresu pourazowego może być spowodowany mieszanką stresującego doświadczenia życiowego, odziedziczonego ryzyka rozwinięcia się problemów ze zdrowiem psychicznym, dziedzicznych cech osobowości i regulacji substancji chemicznych w mózgu.

Yehuda, R. (2002). Post-traumatic stress disorder. New England Journal of Medicine, 346(2), 108-114;  Brewin, C. R., Andrews, B., & Valentine, J. D. (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(5), 748; Kessler, R. C., Sonnega, A., Bromet, E., Hughes, M., & Nelson, C. B. (1995). Posttraumatic stress disorder in the National Comorbidity Survey. Archives of General Psychiatry, 52(12), 1048-1060.

• Ponowne przeżywanie zdarzenia traumatycznego poprzez: 
  • powtarzające się, niechciane i natarczywe stresujące wspomnienia o wydarzeniu,
  • powtarzające się stresujące sny, których treść lub afekt odnosi się do zdarzenia,
  • reakcje dysocjacyjne (flashbacki), w których osoba czuje się lub działa, jak gdyby zdarzenie traumatyczne wystąpiło ponownie,
  • intensywna lub przedłużona reakcja stresowa na ekspozycję na zewnętrzne lub wewnętrzne bodźce, które przypominają jakiś aspekt zdarzenia. 

• Unikanie, w tym:
  • obiektów, ludzi, miejsc i działań, które przypominają o traumie,
  • myśli, uczuć i wspomnień blisko związanych z traumatycznym wydarzeniem.

• Uporczywe poczucie winy i wstydu.

• Poczucie pustki i niezdolność do przeżywania przyjemności, w tym:
  • porzucenie zainteresowań i działań, które wcześniej sprawiały radość,
  • izolowanie się od rodziny i przyjaciół,
  • ciągłe poczucie wyobcowania.

• Nadmierne pobudzenie, charakteryzujące się:
  • drażliwością i wybuchami gniewu,
  • problemami z koncentracją uwagi, pamięcią, spadkiem zdolności oceny i analizy,
  • zaburzeniami snu,
  • silnym uczuciem napięcia,
  • wysokim poziomem lęku,
  • wyolbrzymioną reakcją przestrachu,
  • skłonnością do zachowań ryzykownych, byciem nierozważnym i autodestrukcyjnym.

• Nadużywanie alkoholu, środków przeciwbólowych lub narkotyków. 

• Negatywny nastrój:
  • utrzymująca się niezdolność do doświadczania pozytywnych emocji (np. przeżywanie szczęścia, satysfakcji, miłości).
• Dysocjacja, powodująca:
  • uczucie odłączenia od siebie samego, jakby świat wokół był nierealny, odległy i zniekształcony,
  • problemy z przypomnieniem sobie istotnych elementów zdarzenia.
• Trudności z radzeniem sobie z niektórymi codziennymi aspektami życia, jak:
  • dbanie o siebie,
  • utrzymanie pracy,
  • podtrzymywanie przyjaźni lub związków,
  • zapamiętywanie rzeczy i podejmowanie decyzji,
  • popęd seksualny,
  • radzenie sobie ze zmianą,
  • cieszenie się wolnym czasem. 

Objawy muszą trwać przez miesiąc lub więcej i być uciążliwe i/ lub prowadzić do problemów w najbliższym otoczeniu, życiu rodzinnym, pracy czy szkole. 

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). American Psychiatric Publishing. Yehuda, R. (2002). Post-traumatic stress disorder. New England Journal of Medicine, 346(2), 108-114; Van der Kolk, B. A., Roth, S., Pelcovitz, D., Sunday, S., & Spinazzola, J. (2005). Disorders of extreme stress: The empirical foundation of a complex adaptation to trauma. Journal of Traumatic Stress, 18(5), 389-399; Brewin, C. R., Gregory, J. D., Lipton, M., & Burgess, N. (2010). Intrusive images in psychological disorders: characteristics, neural mechanisms, and treatment implications. Psychological Review, 117(1), 210; Friedman, M. J., Keane, T. M., & Resick, P. A. (Eds.). (2007). Handbook of PTSD: Science and practice. Guilford Press.

Zespół stresu pourazowego (PTSD) jest poważnym zaburzeniem psychicznym, które może wystąpić po traumatycznym wydarzeniu. Poniżej opisano wpływ PTSD na mózg, skupiając się na konkretnych strukturach mózgowych oraz ich funkcjach:

• Hipokamp
  • Zmiany - u osób z PTSD często obserwuje się zmniejszenie objętości hipokampu.
  • Funkcje - hipokamp odgrywa kluczową rolę w procesach pamięci, zwłaszcza w formowaniu i przetwarzaniu wspomnień.
  • Skutki - zmniejszenie objętości może prowadzić do problemów z pamięcią, trudnościami w odróżnianiu przeszłości od teraźniejszości oraz w reaktywacji traumatycznych wspomnień.

• Ciała migdałowate (amygdala):
  • Zmiany - u osób z PTSD często obserwuje się zwiększoną aktywność ciał migdałowatych.
  • Funkcje - amygdala jest odpowiedzialna za przetwarzanie emocji, zwłaszcza lęku.
  • Skutki - nadreaktywna amygdala może prowadzić do nadmiernej czujności, reakcji lękowych i trudności w regulacji emocji.

• Kora przedczołowa:
  • Zmiany - u osób z PTSD można zauważyć obniżoną aktywność w korze przedczołowej.
  • Funkcje - ta część mózgu jest odpowiedzialna za funkcje wykonawcze, takie jak planowanie, kontrola impulsów i podejmowanie decyzji.
  • Skutki - zmniejszona aktywność może prowadzić do problemów z kontrolą impulsów, trudnościami w podejmowaniu decyzji i problemami z koncentracją.

• System hormonalny:
  • Zmiany - osoby z PTSD często mają zaburzony poziom kortyzolu (hormonu stresu).
  • Funkcje - kortyzol pomaga w reagowaniu na stres.
  • Skutki - zaburzony poziom kortyzolu może prowadzić do problemów z regulacją stresu, trudnościami w adaptacji do nowych sytuacji i większej podatności na dalsze traumy.

Zmiany w mózgu osoby z PTSD wpływają na wiele aspektów funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego, co ma złożone skutki dla zdrowia psychicznego, zachowania i jakości życia jednostki. Wpływ PTSD na mózg i funkcje poznawcze jest skomplikowany i różni się w zależności od osoby. Niemniej jednak badania wskazują na wyraźne zmiany neurologiczne i funkcjonalne u osób z tym zaburzeniem. Współczesne badania nad PTSD korzystają z zaawansowanych technik neuroobrazowania, takich jak rezonans magnetyczny (MRI) czy pozytonowa tomografia emisyjna (PET), aby lepiej zrozumieć, jak PTSD wpływa na mózg. 

Bremner, J. D. (2006). Traumatic stress: effects on the brain. Dialogues in Clinical Neuroscience, 8(4), 445; Liberzon, I., & Sripada, C. S. (2008). The functional neuroanatomy of PTSD: a critical review. Progress in Brain Research, 167, 151-169.; Pitman, R. K., Rasmusson, A. M., Koenen, K. C., Shin, L. M., Orr, S. P., Gilbertson, M. W., ... & Liberzon, I. (2012). Biological studies of post-traumatic stress disorder. Nature Reviews Neuroscience, 13(11), 769-787.; Shin, L. M., Rauch, S. L., & Pitman, R. K. (2006). Amygdala, medial prefrontal cortex, and hippocampal function in PTSD. Annals of the New York Academy of Sciences, 1071(1), 67-79.

Kiedy doświadczamy traumy, nasze mózgi mają tendencję do zapisywania otaczających bodźców sensorycznych w pamięci. Kiedy, wiele lat później, napotykamy te bodźce sensoryczne, mózg może reaktywować uczucia związane z traumą. W niektórych przypadkach możemy nawet nie być świadomi dlaczego się boimy lub jesteśmy zdenerwowani. Wszystko, co przypomina o tym, co się wydarzyło tuż przed traumą lub w jej trakcie jest potencjalnym wyzwalaczem. Zwykle przywiązane są do zmysłów, możesz je zobaczyć, poczuć, powąchać, dotknąć lub posmakować coś, co wywołuje objawy. Choć same wyzwalacze nie są szkodliwe powodują, że ciało reaguje tak jakbyś był w niebezpieczeństwie. 

Jak rozpoznać wyzwalacze? 

Niektóre są oczywiste, inne subtelne. W rzeczywistości można nie zdawać sobie sprawym, że coś jest wyzwalaczem, dopóki na niego nie zareagujesz. Może się wydawać, że objawy zespołu stresu pourazowego pojawiają się niespodziewanie, ale zwykle jest to spowodowane przez nieznany czynnik wyzwalający. Przykłady wyzwalaczy:

• ludzie - spotkanie osoby związanej ze zdarzeniem lub osoby o podobnych cechach fizycznych;
• myśli i emocje - sposób, w jaki czułeś się podczas traumatycznego wydarzenia (przestraszony, bezradny, zestresowany, ignorowany, wyśmiewany lub oceniany);
• rzeczy - widzenie podobnych przedmiotów do tych, które pamiętamy z chwili zdarzenia traumatycznego;
• zapachy - zapachy są silnie związane ze wspomnieniami, np. ktoś kto przeżył pożar może się zdenerwować dymnym zapachem grilla;
• miejsca - powrót na miejsce traumatycznego wydarzenia lub bycie w innym podobnym miejscu;
• programy telewizyjne, wiadomości i filmy - oglądanie podobnego zdarzenia traumatycznego w wiadomościach, filmie, serialu czy reportażu;
• uczucia - niektóre odczucia takie jak ból mogą być wyzwalaczami, np. w przypadku osób, które przeżyły napaść, dotknięcie określonej części ciała;
• dźwięki - określone odgłosy, piosenki, krzyki lub głosy mogą przywoływać wspomnienia zdarzenia traumatycznego, np. odgłos wystrzału w samochodzie może przypominać weteranowi strzały z broni palnej;
• smaki - smak czegoś, np. alkoholu;
• sytuacje - można powiązać scenariusz z traumą, np. utknięcie w windzie może przypominać uczucie uwięzienia po wypadku samochodowym;
• rocznice - data zdarzenia traumatycznego;
• słowa - czytanie lub słuchanie pewnych słów, fraz.

Van der Kolk, B. A. (2015). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking; Rothschild, B. (2017). The body remembers: The psychophysiology of trauma and trauma treatment. WW Norton & Company; Foa, E. B., Keane, T. M., Friedman, M. J., & Cohen, J. A. (Eds.). (2008). Effective treatments for PTSD: Practice guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies. Guilford Press.

Problemy z jakimi może się zmagać osoba z zespołem stresu pourazowego, to m.in.: 

• depresja,
• ataki paniki,
• nadużywanie alkoholu i narkotyków,
• problemy w relacjach, w pracy, szkole, w codziennym funkcjonowaniu i innych ważnych aktywnościach,
• fizyczne symptomy,
• podwyższone ryzyko problemów zdrowotnych.

Breslau, N., Davis, G. C., Peterson, E. L., & Schultz, L. (1997). Psychiatric sequelae of posttraumatic stress disorder in women. Archives of General Psychiatry, 54(1), 81-87.; Pietrzak, R. H., Goldstein, R. B., Southwick, S. M., & Grant, B. F. (2011). Medical comorbidity of full and partial posttraumatic stress disorder in US adults: Results from Wave 2 of the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Psychosomatic Medicine, 73(8), 697-707; Shalev, A. Y., Freedman, S., Peri, T., Brandes, D., Sahar, T., Orr, S. P., & Pitman, R. K. (1998). Prospective study of posttraumatic stress disorder and depression following trauma. The American Journal of Psychiatry, 155(5), 630-637.

Według najnowszych badań powszechność występowania PTSD w Polsce określa się w przedziale 22-41%.

Wśród Polaków ocalałych z II wojny światowej poziom rozpowszechnienia wynosi 32,2%. Ponadto PTSD stwierdzono u 71% byłych więźniów politycznych okresu stalinowskiego oraz u 83-85% byłych więźniów obozów zagłady. 

Obecnie 3-6% globalnej populacji zmaga się z zespołem stresu pourazowego (PTSD).  Ogółem wśród ofiar przestępstw kryminalnych częstość występowania PTSD wynosi około 12%. Wśród napadniętych i zgwałconych kobiet wystąpienie PTSD wynosi 35%. Wśród amerykańskich weteranów wojny w Wietnamie PTSD zdiagnozowano u 30% mężczyzn i 26% kobiet. W przypadku ocalałych uczestników katastrof zbiorowych ryzyko wystąpienia PTSD sięga 57%.

Według danych Ministra Zdrowia Ukrainy ponad 10 mln obywateli Ukrainy, na skutek wojny z Rosją, będzie narażonych na zespół stresu pourazowego, depresję i ataki lęku. U 2,2, mln z nich PTSD rozwinie się w ciągi kolejnych 5 lat. 

Szacuje się, że 35% personelu medycznego w Polsce zmaga się z silnym stresem. Po epidemii SARS z 2003 r. 20-30% zarażonych miało depresję, lęki i PTSD. Przyjmuje się, że po COVID-19, problemy psychiczne wśród społeczeństwa będą się utrzymywać co najmniej przez kolejne 3 lata. 

Ryzyko jest wyższe wśród ofiar wypadków masowych oraz osób, które z racji wykonywanego zawodu często stykają się z tramą, np. policjantów, strażaków i ratowników medycznych. Przykładowo, po roku od zdarzenia, na PTSD cierpiało blisko 21% mieszkańców rejonów dotkniętych huraganem Katrina, a po 2-3 latach od ataków terrorystycznych z 11 września - 12,6% nowojorczyków z Manhattanu. Objawy PTSD wykazuje 53,4% funkcjonariuszy więziennych, zaś zespół stresu pourazowego zdiagnozowano u 6% osadzonych mężczyzn i 21% kobiet.

Zdarzenia związane z fizyczną krzywdą doznaną od innych (urazy w walce, pobicia, gwałt lub molestowanie seksualne) niosą za sobą wyższe ryzyko PTSD niż np. katastrofy naturalne.

Kobiety są bardziej narażone na traumę z powodu nadużyć i przemocy na tle seksualnym oraz zaniedbań i przemocy fizycznej doświadczanych w dzieciństwie. Mężczyźni są bardziej narażeni na traumę w wyniku klęsk żywiołowych, wypadków zagrażających życiu i przemocy fizycznej, jako ich świadkowie albo jako ofiary. Dorastający chłopcy są bardziej narażeni na wypadki, napaść fizyczną i bycie świadkiem czyjejś śmierci lub odniesienia obrazeń; nastoletnie dziewczęta są z kolei bardziej narażone na gwałt lub napaść na tle seksualnym, przemoc ze strony partnera lub niespodziewaną śmierć albo odniesienie obrażeń z rąk ukochanej osoby. 

Rozpowszechnienie PTSD wśród osób, które przeżyły II wojnę światową w Polsce Maja Lis-Turlejska, Aleksandra Łuszczyńska, Szymon Szumiał 4 Psychiatra Pol 2016;50(5):923–934; https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/koronawirus-covid-19-a-problemy-psychiczne,6939,n,192; https://www.medpagetoday.com/opinion/second-opinions/101119; Psychology, Rose M. Spielman, Formerly of Quinnipiac University, William J. Jenkins, Mercer University, Marilyn D. Lovett, Spelman College, Joanna Czarnota-Bojarska, Uniwersytet Warszawski

Pomocne w zmniejszeniu potencjalnego ryzyka wystąpienia zespołu stresu pourazowego po traumatycznym zdarzeniu mogą być:

• wsparcie rodziny i przyjaciół, 
• uczestnictwo w grupie wsparcia po doświadczeniu traumy, 
• bycie przekonanym co do słuszności własnego postępowania w obliczu doświadczonego zagrożenia, 
• posiadanie pozytywnej strategii radzenia sobie lub sposobu przetrwania złego wydarzenia i wyciągnięcia z niego wniosków, 
• zdolność do skutecznego działania i reagowania pomimo odczuwania strachu. 

Folkman, S., & Moskowitz, J. T. (2004). Coping: Pitfalls and promise. Annual Review of Psychology, 55, 745-774; Herman, J. L. (1997). Trauma and recovery: The aftermath of violence--from domestic abuse to political terror. Basic Books; Southwick, S. M., Bonanno, G. A., Masten, A. S., Panter-Brick, C., & Yehuda, R. (2014). Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary perspectives. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), 25338.

Uważność to rodzaj medytacji, w której skupiasz się na intensywnej świadomości tego, co odczuwasz w danej chwili, bez interpretacji i osądu. Praktykowanie uważności obejmuje metody oddychania, wizualizacje i inne praktyki mające na celu odprężenie ciała i umysłu oraz zmniejszenie stresu. Uważność składa się z kilku umiejętności, z których wszystkie wymagają praktyki:

• świadomość, czyli uczenie się, jak skupiać swoją uwagę na jednej rzeczy na raz. Obejmuje bycie świadomym i zdolnym do rozpoznawania wszystkich rzeczy, które dzieją się wokół ciebie, np. rzeczy które dzieją się w tobie (np. myśli i uczucia);
• nieosądzająca obserwacja, która koncentruje się na patrzeniu na swoje doświadczenia w sposób nieoceniający. Oznacza to po prostu patrzenie na nie w obiektywny sposób, bez etykietowania ich jako „dobre” lub „złe”;
• bycie w chwili obecnej, czyli w kontakcie z chwilą obecną, w przeciwieństwie do pogrążania się w myślach o przeszłości lub przyszłości (martwienie się). Aspektem tej umiejętności jest bycie aktywnym uczestnikiem obecnych zdarzeń, a nie tylko bycie w nich ciałem lub działanie na autopilocie;
• umysł początkującego, czyli otwartość na nowe, inne możliwe scenariusze. Odnosi się również do obserwowania lub patrzenia na rzeczy takimi jakimi naprawdę są, w przeciwieństwie do dokonanych już przez nas założeń o tym co o nich myślimy lub jak je oceniamy. Na przykład wchodzenie w sytuację z przesądzonym wyobrażeniem o tym, jak sprawy się potoczą.

Stosowanie mindfulness w terapii traumy korzystnie wpływa na następujące obszary:

• regulację emocji, ponieważ uczy, jak zauważać trudne emocje bez natychmiastowej reakcji, co pozwala na bardziej świadome reagowanie na nie;
• ogranicza unikanie bolesnych myśli, uczuć i wspomnień, ponieważ praktyki mindfulness uczą akceptacji obecnej chwili i swojego doświadczenia, co może pomóc w zredukowaniu unikania i izolacji;
• odseparowania się od ciała i uczuć, ponieważ techniki mindfulness skoncentrowane na ciele, takie jak uważne oddychanie czy skanowanie ciała, mogą pomóc w ponownym połączeniu umysłu z ciałem.
• poprawiać samopoczucie, ponieważ praktykowanie uważności prowadzi do ogólnego zwiększenia dobrostanu, obniżenia poziomu stresu, lęku i depresji;
• rozwinąć współczucia dla siebie, co jest kluczowe, gdy borykają się z poczuciem winy, wstydu czy niskiej samooceny.

Chociaż techniki uważności mogą być pomocne w pracy z traumą, ważne jest, aby były one wprowadzane z rozwagą, ponieważ:

• nie każda osoba po doświadczeniu traumy będzie korzystać z technik mindfulness w taki sam sposób. Ważne jest dostosowanie praktyki do indywidualnych potrzeb pacjenta;
• u niektórych osób praktyki uważności mogą wywoływać wspomnienia traumatyczne. Dlatego ważne jest, aby na początku praktyki mindfulness pracować z terapeutą, który nauczy odpowiednich technik.

Często najlepsze efekty przynosi łączenie technik mindfulness z innymi terapeutycznymi metodami pracy z traumą.

Van der Kolk, B. A. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking; Follette, V., Briere, J., Rozelle, D., Hopper, J. W., & Rome, D. I. (Eds.). (2014). Mindfulness-oriented interventions for trauma: Integrating contemplative practices. Guilford Publications; Germer, C. K., Siegel, R. D., & Fulton, P. R. (Eds.). (2005). Mindfulness and psychotherapy. Guilford Press; Siegel, D. J. (2007). The Mindful Brain: Reflection and Attunement in the Cultivation of Well-Being. W. W. Norton & Company.

Istnieją różne techniki relaksacji, które pozwolą zmniejszyć stres i napięcie w ciele, np.:

• ćwiczenia rozluźniające mięśnie,
• ćwiczenia oddechowe (kliknij tu i sprawdź jakie ćwiczenia proponujemy),
• medytacja, 
• pływanie,
• rozciąganie lub joga,
• modlitwa,
• słuchanie cichej muzyki,
• spędzanie czasu na łonie natury.

Początkowo, niektóre z nich, mogą zwiększać niepokój. Może się tak zdarzyć, gdy skupisz uwagę na przeszkadzających doznaniach fizycznych i ograniczysz kontakt ze światem zewnętrznym. Kontynuacja preferowanej techniki relaksacji, pomoże zmniejszyć negatywne reakcje. Można również spróbować połączyć relaks z muzyką, spacerami lub innymi zajęciami.

Deatherage, G. (1975). The clinical use of “mindfulness” meditation techniques in short-term psychotherapy. Journal of Transpersonal Psychology, 7(2), 133-143; Thoma, M. V., La Marca, R., Brönnimann, R., Finkel, L., Ehlert, U., & Nater, U. M. (2013). The effect of music on the human stress response. PLoS ONE, 8(8), e70156; Khalsa, S. B. S. (2004). Yoga as a therapeutic intervention: A bibliometric analysis of published research studies. Indian Journal of Physiology and Pharmacology; Smith, J. C. (2005). Relaxation, Meditation, & Mindfulness: A Mental Health Practitioner's Guide to New and Traditional Approaches. Springer Publishing Company; Kabat-Zinn, J. (1990). Full Catastrophe Living: Using the Wisdom of Your Body and Mind to Face Stress, Pain, and Illness. Delacorte Press.

Przyjemne zajęcia rekreacyjne pomagają odwrócić uwagę od wspomnień i reakcji, np.:

• rysowanie, malowanie, kolorowanie, rzeźbienie, tworzenie kolaży, pisanie piosenek mogą stanowić formę ekspresji uczuć i emocji, które mogą być trudne do wyrażenia słowami; 
• kontakt z zwierzętami, takimi jak psy czy konie, może być kojący i terapeutyczny; 
• udział w akcjach charytatywnych, pomoc w schroniskach dla zwierząt, organizowanie zbiórek dla potrzebujących;
• zapisanie się do grup, w których ludzie spotykają się, by dyskutować na różne tematy czy dzielić się opiniami na temat przeczytanych książek;
• kluby fotograficzne, grupy szycia, warsztaty rękodzielnicze czy spotkania miłośników modelarstwa; 
• kluby seniora, spotkania integracyjne, zajęcia ruchowe dla osób starszych;
• wspólne wyjścia na miasto;
• wycieczki jednodniowe lub dłuższe;
• spędzanie czasu na łonie natury, takie jak spacery w lesie czy górach, może pomóc w regeneracji; 
• uczenie się czegoś nowego może odwrócić uwagę od traumatycznych doświadczeń i dodać poczucia osiągnięcia i celu; 
• chodzenie, bieganie, joga, tai chi, pilates, rozciąganie, zajęcia fitness, kluby taneczne, 
• wizyty w teatrze, kinie, koncertach, wystawach czy festiwalach.

Levine, P. A. (1997). Waking the Tiger: Healing Trauma. North Atlantic Books; mCsikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The psychology of optimal experience. Harper & Row; Cohen, G. D. (2006). The Mature Mind: The Positive Power of the Aging Brain. Basic Books; Hass-Cohen, N., & Findlay, J. C. (2015). Art therapy and the neuroscience of relationships, creativity, and resiliency. W. W. Norton & Company.

To technika radzenia sobie, która ma na celu uziemienie osoby, w chwili obecnej lub natychmiastowe połączenie z nią. Uziemienie jest często używane jako sposób radzenia sobie z atakami paniki, nawracającymi wspomnieniami, lękiem lub dysocjacją. Ponieważ koncentruje się na byciu obecnym tu i teraz, uziemienie można uznać za wariant uważności. Może to być również metoda odwrócenia uwagi, aby wyprowadzić osobę ze stanu lęku lub paniki przez oderwanie jej uwagi od niepokojących myśli, wspomnień lub uczuć.

Techniki uziemiające często wykorzystują pięć zmysłów - dźwięk, dotyk, węch, smak i wzrok - aby natychmiast połączyć osobę z tu i teraz. Na przykład śpiewanie piosenki, wcieranie balsamu w dłonie lub ssanie kwaśnego cukierka. Pomoże to bezpośrednio i natychmiast połączyć się z chwilą obecną. Jednocześnie uziemienie zmniejsza ryzyko dysocjacji. Uziemienie jest bardzo osobiste. To, co może zadziałać u jednej osoby, u innej może wywołać lęk lub retrospekcje.

Wypróbuj kilka technik uziemienia, aby znaleźć tę, która najlepiej na ciebie wpłynie. Kliknij tu i przejdź do technik uziemniających.

Van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking.; Ogden, P., Minton, K., & Pain, C. (2006). Trauma and the Body: A Sensorimotor Approach to Psychotherapy. W. W. Norton & Company.;Follette, V., Briere, J., Rozelle, D., Hopper, J. W., & Rome, D. I. (Eds.). (2015). Mindfulness-Oriented Interventions for Trauma: Integrating Contemplative Practices. Guilford Publications.; Rothschild, B. (2000). The Body Remembers: The Psychophysiology of Trauma and Trauma Treatment. W. W. Norton & Company.

W ostatnich latach badania wykazały, że prowadzenie dziennika (w telefonie, komputerze lub zeszycie), może pomóc osobom z zespołem stresu pourazowego na kilka różnych sposobów. Psychologicznie, ekspresyjne pisanie wydaje się pomagać ludziom lepiej radzić sobie z objawami zespołu stresu pourazowego, takimi jak niepokój i złość. Fizycznie, pisanie w dzienniku może zmniejszać napięcie ciała i przywracać koncentrację. Oto kilka wskazówek dotyczących prowadzenia dziennika:

• znajdź trochę wolnego czasu i komfortową dla siebie przestrzeń, w której będziesz czuć się dobrze (może to być np. domowe zacisze, kawiarnia czy pociąg) i gdzie nikt nie będzie Ci przeszkadzał;
• zanim zaczniesz pisać, poświęć kilka minut na zastanowienie się, jak trauma wpłynęła na Twoje życie, zachowanie, spojrzenie na ludzi i otaczający świat;
• zastanów się i napisz o traumatycznym wydarzeniu, którego doświadczyłaś/eś. Zalecane jest pisanie każdego dnia przez 15-20 min bez przerywania. Nie zwracaj uwagi na błędy, logikę czy gramatykę, na tym polega właśnie ekspresyjne pisanie. Nie zniechęcaj się, jeśli utkniesz w którymś momencie, a pisanie zajmie Ci mniej czasu niż zalecany. Początki bywają trudne. Pamiętaj, że to jest proces, a pisanie wymaga praktyki. Zauważysz, ze po kilku dniach będzie coraz lepiej; 
• po zakończonej sesji pisania, przeczytaj to co napisałaś/eś i sprawdź jak się czujesz. Zwróć uwagę na wszelkie zmiany nastroju lub myśli, które pojawiły się podczas pisania; 
• `

Lepore, S. J., & Smyth, J. M. (Eds.). (2002). The writing cure: How expressive writing promotes health and emotional well-being. American Psychological Association.; Schoutrop, M. J., Lange, A., Hanewald, G., Davidovich, U., & Salomon, H. (2002). Structured writing and processing major stressful events: A controlled trial. Psychotherapy and Psychosomatics, 71(3), 151-157.

Rozmowy z osobami, które przeszły przez podobne wydarzenia, mogą być bardzo terapeutyczne i korzystnie oddziaływać na powrót do zdrowia. Najważniejsze jest aby nie izolować się od świata. Zamiast tego pozwolić sobie być z innymi. Należy ostrożnie wybierać takie osoby i wyraźnie powiedzieć im czego potrzebujesz i oczekujesz. Dzięki wsparciu innych możesz czuć się mniej samotny i bardziej zrozumiany. Możesz również uzyskać konkretną pomoc dotyczącą problemu, z którym się zmagasz. Poniżej propozycje, które mogą Ci pomóc zbudować swoją sieć wsparcia:

• otwórz się na rozmowy z bliskimi lub przyjaciółmi;
• dołącz do grup wsparcia dla osób po podobnych doświadczeniach, w których można dzielić się swoimi doświadczeniami i strategiami radzenia sobie z innymi, którzy przechodzą przez podobne wyzwania, jak też uczyć się nowych strategii od innych;
• rozważ udział w zajęciach terapeutycznych, np. takie jak terapia przez sztukę, joga, medytacja czy terapia z udziałem zwierząt. Mogą one pomóc w radzeniu sobie z emocjami i połączyć Cię ze społecznością ludzi o podobnych doświadczeniach;
• poszukaj form wsparcia online. Istnieje wiele forów, grup i stron internetowych, które mogą oferować wsparcie i porady;
• znajdź wsparcie w miejscu pracy. Jeśli pracujesz, rozmawiaj z pracodawcą lub działem zasobów ludzkich o tym, jakie wsparcie jest dostępne dla Ciebie.

Pamiętaj, ze każdy z nas jest inny i to, co działa na jednego, może nie zadziałać na drugiego. Ważne jest, aby eksperymentować, dostosowywać i szukać wsparcia w różnych miejscach, dopóki nie znajdziesz tego, co dla Ciebie działa najlepiej.

Price, M., Yuen, E. K., Goetter, E. M., Herbert, J. D., Forman, E. M., Acierno, R., & Ruggiero, K. J. (2014). mHealth: A mechanism to deliver more accessible, more effective mental health care. Clinical Psychology & Psychotherapy, 21(5), 427-436.; Thoits, P. A. (2011). Mechanisms linking social ties and support to physical and mental health. Journal of Health and Social Behavior, 52(2), 145-161.l Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310-357.

Warto, aby osoby które doświadczyły traumy zrozumiały czym jest zespół stresu pourazowego, jak działa, jakie wiążą się z nim objawy, na co powinny być przygotowane i jak radzić sobie z trudnymi emocjami i przykrymi wspomnieniami.

Wpływ traumy na relacje z:

• bliskimi - po  traumatycznym doświadczeniu osoba może stać się bardziej wycofana, unikając rozmów o tym, co ją spotkało. Może to prowadzić do uczucia odizolowania się od rodziny i odczucia, że bliscy nie są w stanie zrozumieć czy pomóc. Może pojawić się także wzmożona złość lub irytacja skierowana w ich stronę, nawet jeśli nie byli oni zaangażowani w traumatyczne wydarzenie.

• partnerem - trauma może prowadzić do problemów z zaufaniem, co może wpływać na bliskość w związku. Osoba po traumie może mieć trudności z intymnością, zarówno emocjonalną, jak i fizyczną. Może też wystąpić nadmierna czujność i lęk przed narażeniem się na kolejne krzywdy.

• dziećmi - osoba, która doświadczyła traumy, może stać się nadopiekuńcza w stosunku do swoich dzieci, pragnąc ich chronić przed podobnymi doświadczeniami. Może także mieć trudności z wyrażaniem emocji, co utrudnia nawiązywanie głębokiej więzi emocjonalnej z dziećmi.

Wpływ PTSD na relacje z:

• bliskimi - osoby z PTSD mogą unikać sytuacji, które przypominają o traumie, co może prowadzić do izolacji społecznej, również od bliskich. Często mają trudności z rozmowami o swoich przeżyciach i uczuciach, co może powodować nieporozumienia i napięcia w relacji z nimi.

• partnerem - PTSD może wpływać na zdolność do nawiązywania i utrzymywania zdrowych relacji. Osoby z PTSD mogą cierpieć na koszmary senne, nadmierną czujność czy reakcje wybuchowe, co wpływa negatywnie na dynamikę związku. Ponadto mogą mieć trudności z zaufaniem, bojąc się odrzucenia lub krzywdy, unikać bliskości czy wręcz przeciwnie być nadmiernie zależne od partnera.

• dziećmi - osoby z PTSD mogą mieć trudności z utrzymaniem stabilności emocjonalnej, co może wpływać na ich zdolność do wychowywania dzieci w spokojnym i wspierającym środowisku. Mogą także nieświadomie przenosić swoje lęki i obawy na dzieci.

Nelson Goff, B. S., & Smith, D. B. (2005). Systemic traumatic stress: The couple adaptation to traumatic stress model. Journal of Marital and Family Therapy, 31(2), 145-157.; Galovski, T., & Lyons, J. A. (2004). Psychological sequelae of combat violence: A review of the impact of PTSD on the veteran's family and possible interventions. Aggression and Violent Behavior, 9(5), 477-501.; Dekel, R., & Monson, C. M. (2010). Military-related post-traumatic stress disorder and family relations: Current knowledge and future directions. Aggression and Violent Behavior, 15(4), 303-309.;Evans, L., McHugh, T., Hopwood, M., & Watt, C. (2003). Chronic posttraumatic stress disorder and family functioning of Vietnam veterans and their partners. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 37(6), 765-772.

Konsekwecje konkretnych objawów zespołu stresu pourazowego mogą istotnie wpływać na zdolność wykonywania pracy, tzn.:

• wysoki poziom lęku może utrudniać koncentrację i tym samym wpływać na efektywność w pracy, może obniżać zdolność do nawiązywania relacji z kolegami lub klientami, jak również prowadzić do unikania pewnych zadań lub sytuacji w miejscu pracy;
• dysocjacja może prowadzić do doświadczania momentów „odłączenia” od rzeczywistości, co może prowadzić do błędów, pominijania ważnych informacji lub trudnościami w komunikacji z innymi;
• agresja i nagłe wybuchy mogą prowadzić do konfliktów w miejscu pracy, wpływając negatywnie na zespołową atmosferę i kooperację;
• niska samoocena może sprawiać, że osoba z PTSD, w swoim mniemaniu, nie będzie w stanie sprostać wymaganiom zawodowym, a tym samym będzie unikać pewnych zadań lub rezygnować z awansów;
• problemy z koncentracją mogą utrudniać skupienie się na zadaniach i przyswajanie nowych informacji;
• nadreaktywność lub skrajna czujność wobec otoczenia będzie prowadziła do szybkiego męczenia się i przeciążenia oraz nadmiernego reagowania na bodźce w miejscu pracy, co może być źródłem zakłopotania i napięcia wśród kolegów z pracy;
• unikanie może prowadzić do unikania spotkań, prezentacji lub interakcji z konkretnymi osobami;
• problemy z pamięcią mogą powodować trudności z przypominaniem sobie ważnych informacji a tym samym wpływać na jakość wykonywanej pracy.

Jakie myśli i zachowania mogą towarzyszyć osobie z PTSD w pracy?

• osoby takie mogą czuć się oderwane od swojej wcześniejszej tożsamości zawodowej lub wątpić w swoje zdolności;
• samokrytyczne myśli mogą prowadzić do obniżenia samooceny i przekonania, że nie są wystarczająco dobre w swojej pracy;
• mogą przejawiać tendencje do przewartościowywania negatywnych opinii o swojej pracy i deprecjonowania swoich osiągnięć;
• mogą bać się, że inni dostrzegą ich "słabość" lub "uszkodzenie", co może prowadzić do nadmiernej ostrożności lub unikania pewnych sytuacji zawodowych; 
• mogą porównywać siebie z innymi i czuć, że nie dorównują swoim kolegom z pracy, nawet jeśli obiektywnie ich wyniki są porównywalne;
• mogą bać się, że trauma stanie się publicznie znana, co prowadzi do dodatkowego stresu.

Salvatore, S. B., & Bray, M. A. (2016). Posttraumatic stress disorder symptoms, intimate partner violence, and relationship functioning: A meta-analytic review. Journal of Traumatic Stress, 29(5), 397-405.; Pietrzak, R. H., Goldstein, M. B., Malley, J. C., Johnson, D. C., & Southwick, S. M. (2009). Subsyndromal posttraumatic stress disorder is associated with health and psychosocial difficulties in veterans of Operations Enduring Freedom and Iraqi Freedom. Depression and anxiety, 26(8), 739-744.;; Sareen, J., Cox, B. J., Stein, M. B., Afifi, T. O., Fleet, C., & Asmundson, G. J. (2007). Physical and mental comorbidity, disability, and suicidal behavior associated with posttraumatic stress disorder in a large community sample. Psychosomatic Medicine, 69(3), 242-248.

Trauma oraz związany z nią zespół stresu pourazowego to zagadnienia, które wzbudzają wiele emocji i są często niezrozumiałe dla osób, które ich nie doświadczyły. Wokół tych kwestii krąży wiele mitów i nieporozumień, które mogą dodatkowo utrudniać wsparcie i zrozumienie osób cierpiących. Wśród najbardziej powszechnych są:

• „Tylko weterani wojenni doświadczają PTSD” 

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych mitów jest przekonanie, że tylko osoby, które brały udział w działaniach wojennych, mogą cierpieć na PTSD. Chociaż wielu weteranów rzeczywiście zmaga się z tym zaburzeniem, także inne traumatyczne doświadczenia, takie jak wypadki, katastrofy naturalne, przemoc domowa, gwałt, mogą prowadzić do PTSD.

• „Jeśli nie reagujesz od razu, nie masz PTSD.”

Niektórzy ludzie doświadczają objawów PTSD tuż po traumatycznym zdarzeniu, inni zaś mogą ich nie odczuwać przez kolejne tygodnie, miesiące na nawet lata. Każda osoba jest inna i reaguje na traumę w swój sposób. 

• „Osoby z PTSD są nieprzewidywalne i niebezpieczne.”

Niektórzy wierzą, że osoby z PSTD są niestabilne emocjonalnie i mogą stanowić zagrożenie dla innych. Choć mogą one doświadczać silnych emocji, nie oznacza to jednak, że są niestabilne lub stanowią zagrożenie dla innych. 

• „PTSD to oznaka słabości” 

Niektórzy uważają, że osoby, u których rozwija się PTSD po traumatycznych zdarzeniu, po prostu nie są wystarczająco silne. To mit. PTSD jest reakcją na niezwykle stresujące zdarzenie i nie ma nic wspólnego ze słabością charakteru. 

• „Możesz po prostu „przejść” nad swoją traumą.”

Mówienie osobie z PTSD, żeby „po prostu się otrząsnęła” lub „nie myślała o tym”, jest nie tylko niepomocne, ale także krzywdzące. Proces leczenia PTSD jest skomplikowany i wymaga profesjonalnej pomocy.

• „Dzieci są zbyt młode, żeby doświadczyć traumy”

Dzieci są równie podatne na traumę jak dorośli, a może i bardziej. Mogą nie rozumieć swoich uczuć lub nie potrafić ich wyrazić, ale to nie oznacza, że trauma nie ma na nie wpływu. 

• „Jeśli unikasz mówienia o traumie, w końcu przestaniesz o niej myśleć” 

Unikanie myśli czy rozmów o traumie może z czasem pogłębiać objawy PTSD, a nie je leczyć. 

• „PTSD zawsze prowadzi do przewlekłych problemów” 

Wielu ludziom udaje się skutecznie leczyć PTSD i prowadzić pełne, zdrowie życie po zakończeniu terapii.

Rozumienie traumy i PTSD wymaga empatii, cierpliwości i wiedzy. Powszechne mity i nieporozumienia na temat tych zagadnień mogą utrudniać diagnozę, leczenie oraz wsparcie dla osób potrzebujących. Ważne jest, aby pamiętać, że trauma dotyka wielu ludzi w różny sposób, a PTSD to skomplikowane zaburzenie, które może dotknąć każdego. Wiedza i zrozumienie są kluczem do pomocy tym, którzy na nie cierpią. 

• Słuchaj
  • daj czas bliskiej osobie i nie naciskaj, kiedy będzie gotowa sama opowie o tym się wydarzyło;
  • pozwól jej być zdenerwowaną / zdenerwowanym tym co się stało;
  • nie rób założeń na temat tego, jak się teraz czuje lub jak czuła się w chwili zdarzenia;
  • nie odrzucaj jej doświadczeń, mówiąc „mogło być gorzej”;
  • nie kwestionuj dlaczego nie powiedziała lub nie zrobiła czegoś inaczej.

• Staraj się nie osądzać 

Jeśli sam nie doświadczyłeś zespołu stresu pourazowego, może być ci ciężko zrozumieć, dlaczego twój przyjaciel lub członek rodziny nie może „iść dalej”. Zrozumiałe jest pragnienie, aby wszystko wróciło do normy, ale ważne jest, aby nie obwiniać ani nie wywierać na nią presji, aby wyzdrowiała bez dania jej czasu i wsparcia, którego potrzebuje.

• Naucz się triggerów 

Każda osoba będzie w inny sposób doświadczała stresu pourazowego. Pomocna w zrozumieniu może być rozmowa z osobą o tym, jakie sytuacje lub rozmowy mogą wywołać flashbacki lub trudne emocje. Na przykład osoba z PTSD może być szczególnie wrażliwa na hałas, kłótnie lub określone miejsca. Zrozumienie ich wyzwalaczy może pomóc ci uniknąć takich sytuacji lub sprawić, że będziesz lepiej przygotowany w przypadku pojawienia się flashbacku.

• Planuj z wyprzedzeniem  

Kiedy twój przyjaciel lub krewny czuje się dobrze, pomocne może być omówienie z nim, jak możesz pomóc, jeśli poczuje się źle lub jeśli zdarzy się kryzys, np.:

• zachęć do napisania planu kryzysowego;
• przedyskutuj, na jakie objawy powinieneś zwrócić uwagę; 
• poznaj jego wyzwalacze i zaplanujcie razem, jak sobie z nimi poradzić. 

Może to pomóc im uniknąć kryzysów lub w miarę możliwości zarządzać nimi w przyszłości w inny sposób. Prowadząc te rozmowy, upewnij się, że myślisz również o tym, z czym możesz sobie poradzić i staraj się oferować tylko wsparcie, które czujesz, że możesz udzielić. Ważne jest, aby dbać również o siebie.

• Szanuj przestrzeń 

Ludzie, którzy doświadczają PTSD, często mogą czuć się podenerwowani lub zdenerwowani. Mogą łatwo się przestraszyć lub czuć, że muszą stale uważać na niebezpieczeństwo. To co możesz zrobić, żeby nie narażać ich na takie emocje to: 

• unikać przekraczania strefy intymnej osoby w nagły sposób;
• nie dotykać ani nie przytulać bez pozwolenia; 
• starać się ich nie przestraszyć ani nie zaskoczyć. 

• Uważaj na znaki ostrzegawcze 

Obserwuj zmiany w zachowaniu osoby, którą chcesz wesprzeć, np. zwróć uwagę na: 

• zmiany nastroju, takie jak: częste uczucie przygnębienia, lęku, zdenerwowania, złości lub irytacji; 
• zmiany w wydajności w pracy, takie jak spóźnienia lub niedotrzymywanie terminów; 
• zmiany poziomu energii, takie jak skrajna czujność lub brak koncentracji. 

Jeśli zauważysz tego rodzaju zmiany u kogoś bliskiego, możesz zapytać go, jak się czuje. To może zachęcić osobę do otwarcia się.

• Pomóż im znaleźć pomoc 

Jeśli przyjaciel lub członek rodziny zechce, możesz pomóc mu w znalezieniu dalszego wsparcia, np. terapeuty, psychiatry lub grupy wsparcia dla ofiar.

• Zaopiekuj się sobą 

Pamiętaj, że nie pomożesz nikomu, jeśli sam nie będziesz czuł się dobrze.

Schiraldi, G. R. (2016). The post-traumatic stress disorder sourcebook: A guide to healing, recovery, and growth [electronic resource]. McGraw-Hill. - Książka ta jest praktycznym przewodnikiem po objawach PTSD i strategiach radzenia sobie z nimi.; American Psychological Association (APA); https://www.ptsd.va.gov/

Przeciwdziałanie stygmatyzacji osób z traumą jest kluczowe dla poprawy ich jakości życia i umożliwienia im pełnego funkcjonowania w społeczeństwie. Stygmatyzacja może prowadzić do izolacji, samotności, utraty pewności siebie oraz opóźnienia w poszukiwaniu pomocy. Co możemy zrobić, aby pomóc w walce z tym problemem:

• Edukacja i podnoszenie świadomości

Jednym z głównych źródeł stygmatyzacji jest niewiedza. Prowadzenie kampanii edukacyjnych oraz organizowanie warsztatów i konferencji na temat traumy i jej skutków może pomóc w demistyfikacji problemu i zmniejszeniu uprzedzeń.

• Promowanie pozytywnych historii

Przedstawianie historii osób, które przeżyły traumę i z powodzeniem radzą sobie z jej skutkami, może być inspirujące dla innych i przeciwdziałać negatywnym stereotypom.

• Wsparcie społeczne

Budowanie społeczności wsparcia, gdzie osoby z traumą mogą dzielić się swoimi doświadczeniami, pytać o radę i otrzymywać wsparcie, jest kluczowe. Grupy wsparcia, warsztaty i terapia grupowa mogą stanowić bezpieczne przestrzenie dla osób dotkniętych traumą.

• Dostęp do profesjonalnej pomocy

Umożliwienie łatwego dostępu do specjalistów w dziedzinie traumy, takich jak psychoterapeuci czy doradcy, może pomóc w leczeniu skutków traumy i zmniejszyć ryzyko stygmatyzacji.

• Prowadzenie otwartych rozmów 

Zachęcanie do otwartych rozmów na temat traumy w środowisku pracy, w szkole czy w domu może pomóc w zrozumieniu problemu i przeciwdziałać stygmatyzacji.

• Działania w mediach

Media odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu opinii publicznej. Poprzez odpowiednie przedstawianie problemu traumy, unikanie sensacyjnego podejścia i promowanie empatii, media mogą przeciwdziałać stygmatyzacji osób z traumą.

• Budowanie empatii

Edukowanie społeczeństwa o tym, że każdy może doświadczyć traumy i podkreślanie, że nie jest to objaw słabości, może pomóc w budowaniu empatii i zrozumienia dla osób dotkniętych tym problemem.

• Zachęcanie do samodzielnego kształcenia

Zachęcanie ludzi do czytania książek, oglądania filmów czy korzystania z aplikacji, takich jak Trauma Survivor App, może pomóc w rozszerzeniu wiedzy na temat traumy i jej skutków.

• Współpraca z ekspertami 

Współpraca z ekspertami w dziedzinie traumy w celu opracowywania strategii przeciwdziałania stygmatyzacji może być bardzo skuteczna.

A przede wszystkim, zrozumienie, że osoby z traumą to ludzie z indywidualnymi historiami, marzeniami i aspiracjami, a nie tylko ofiary, jest kluczowe dla przeciwdziałania stygmatyzacji. Wspieranie ich w drodze do zdrowia i akceptacji jest odpowiedzialnością nas wszystkich.

Siedzisz w domu, słyszysz za ścianą ostre słowa, krzyk dziecka, kobiecy płacz, upadające przedmioty. Chwilowy dyskomfort, ale odwracasz wzrok, zakładasz słuchawki. Przecież to "sprawy rodzinne". Mija miesiąc, w telewizji wieść – ojciec zabił dziecko w mieszkaniu obok. Twój sąsiad. Brak twojej reakcji przyczynił się do tragedii. Każdy z nas ma obowiązek reagować na krzywdę. Jeśli coś jest nie tak – dzwoń na policję. Lepiej przesadzić z ostrożnością niż pożałować. To nie chodzi o ciekawość, ale o życie. Nie pozostawajmy obojętni. Ocalmy życie!

W Polsce problem przemocy domowej był i nadal jest poważnym zagrożeniem społecznym. Na podstawie dostępnych do stycznia 2022 roku danych, można przedstawić następujące informacje dotyczące przemocy domowej w Polsce:

• przemoc domowa nie ogranicza się jedynie do przemocy fizycznej. Obejmuje także przemoc psychiczną, seksualną, ekonomiczną oraz zaniedbanie. Wielu badaczy podkreśla, że przemoc psychiczna może być równie szkodliwa, jeśli nie bardziej, niż przemoc fizyczna.

• chociaż kobiety i dzieci są najczęściej ofiarami przemocy domowej, mężczyźni również mogą doświadczać tej formy przemocy. Niemniej jednak, w przypadku kobiet i dzieci skutki przemocy są często bardziej dotkliwe.

• w poprzednich latach różne źródła podawały, że około miliona Polaków doświadczało przemocy domowej rocznie. Należy jednak pamiętać, że liczba ta może być niedoszacowana, ponieważ wiele przypadków przemocy nie jest zgłaszanych.

• długotrwałe doświadczenie przemocy domowej prowadzi do licznych problemów zdrowotnych, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Wśród dzieci, które były świadkami lub doświadczyły przemocy domowej, obserwuje się wyższe wskaźniki problemów emocjonalnych, behawioralnych oraz trudności w nauce.

• chociaż w Polsce istnieją ustawy mające na celu ochronę ofiar przemocy domowej i penalizację sprawców, wiele osób uważa, że nie są one wystarczająco skuteczne. Organizacje pozarządowe odgrywają kluczową rolę w udzielaniu wsparcia ofiarom przemocy domowej oraz w edukowaniu społeczeństwa na temat tego problemu.

"Nie bądź objojętny" - M.Turski 

Wzrost potraumatyczny (posttraumatic growth, PTG) to pojęcie odnoszące się do pozytywnych zmian w przeżywaniu i funkcjonowaniu jednostki jako reakcji na doświadczenie traumatyczne. Choć wydarzenia traumatyczne często są źródłem cierpienia i dysfunkcji, u wielu osób mogą one również prowadzić do znaczącego rozwoju osobistego. Wzrost potraumatyczny nie jest po prostu powrotem do wcześniejszego poziomu funkcjonowania, ale raczej oznacza przekształcenie i osiągnięcie wyższego poziomu funkcjonowania i dobrobytu niż przed traumą.

Zespół stresu pourazowego odnosi się do zestawu objawów, które mogą wystąpić po doświadczeniu traumy. Objawy te mogą obejmować nawracające wspomnienia o traumie, unikanie przypominających o niej sytuacji, wzmożoną czujność i negatywne zmiany w myśleniu i nastroju.

Główne różnice między wzrostem potraumatycznym (PTG) a zespołem stresu pourazowego (PTSD):

• PSTD to zaburzenie, podczas gdy PTG to pozytywna zmiana osobista.
• Osoby z PTSD mogą doświadczać długotrwałego cierpienia i zaburzeń w funkcjonowaniu, podczas gdy osoby doświadczające PTG odnajdują sens i korzyści z przeżytego wydarzenia.
• PTSD skupia się na objawach, takich jak lęki, koszmary senne czy unikanie, podczas gdy PTG dotyczy pozytywnych przekształceń w życiu osoby po traumie.

Jednak ważne jest zrozumienie, że wzrost potraumatyczny i zespół stresu pourazowego mogą współistnieć. Człowiek może jednocześnie doświadczać objawów PTSD i pozytywnych zmian w życiu wynikających z PTG.

Joseph, S., & Linley, P. A. (2005). Positive adjustment to threatening events: An organismic valuing theory of growth through adversity. Review of General Psychology, 9(3), 262-280.; Shakespeare-Finch, J., & Lurie-Beck, J. (2014). A meta-analytic clarification of the relationship between posttraumatic growth and symptoms of posttraumatic distress disorder. Journal of Anxiety Disorders, 28(2), 223-229.

Oto kilka obszarów, w których ludzie często doświadczają wzrostu potraumatycznego:

• zmienione relacje z innymi, tj. często głębsza empatia i więź z innymi, którzy cierpieli;
• nowe możliwości, np. pojawia się nowa droga życiowa lub nowe możliwości, których wcześniej nie było;
• osobista siła, tj. poczucie większej odporności i pewności siebie w radzeniu sobie z przeciwnościami;
• zmieniona perspektywa życia, np. często większa wdzięczność, docenianie życia lub zmiana priorytetów;
• rozwój duchowy, tj. wzrost lub pogłębienie duchowych przekonań.

Tedeschi, R. G., & Calhoun, L. G. (2004). Posttraumatic growth: Conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 15(1), 1-18.; Calhoun, L. G., & Tedeschi, R. G. (2014). Handbook of posttraumatic growth: Research and practice. Psychology Press.

W każdym doświadczeniu, nawet tym najbardziej bolesnym, jest ziarno możliwości. Uważam, że w traumie tkwi potencjał do wzrostu, który, choć często ukryty, czeka na odkrycie. Dla wielu z nas, którzy przeżyli traumę, świat staje się miejscem pełnym lęku, a przeszłość – ciężarem ograniczającym przyszłość. Jednak dzięki determinacji, wsparciu i odpowiednim narzędziom, przekształciłam moje doświadczenia w siłę napędową do zmian.

Sama doświadczyłam w swoim życiu kilku traumatycznych zdarzeń, skutkiem których jest złożony zespół stresu pourazowego, ale po kilku latach krzywda, której doświadczyłam stała się dla mnie początkiem czegoś nowego. Mimo bólu i cierpienia postanowiłam zająć się tematem traumy i PTSD, efektem tego jest ta aplikacja. Jednocześnie stanowi dowód na to, że trauma może stać się źródłem inspiracji i nauki dla innych.

W świecie, gdzie cierpienie często jest ukrywane, zdecydowałam się otwarcie mówić o swoich przeżyciach, pokazując, że z najciemniejszych chwil można wyłonić się silniejszym. Dlatego zachęcam wszystkich do odwagi, poszukiwania wsparcia, pracy nad sobą i wiary w to, że każde doświadczenie może stać się cennym krokiem ku samorealizacji.

Terapia przetwarzania poznawczego to odmiana terapii poznawczo-behawioralnej, która uczy stopniowego konfrontowania się ze wspomnieniami, emocjami i sytuacjami, których unika się z powodu ich kojarzenia z traumatycznym wydarzeniem. Stawiając czoła tym wyzwaniom, można zmniejszyć objawy zespołu stresu pourazowego. 

Leczenie rozpoczyna się od psychoedukacji dotyczącej zespołu stresu pourazowego, myśli i emocji. Dzięki temu stajemy się bardziej świadomi istniejącego związku między myślami a emocjami i zaczynamy identyfikować „automatyczne myśli”, które mogą podtrzymywać objawy zespołu stresu pourazowego. Następnie spisuje się oświadczenie, w którym wyszczególnia się aktualne rozumienie przyczyn traumatycznego wydarzenia i jaki wpływ wywarło ono na przekonania o sobie, innych i świecie. 

W kolejnym kroku powstaje szczegółowy opis najgorszego traumatycznego doświadczenia, które odczytywane jest podczas następnej sesji, aby spróbować przełamać wzorzec unikania myśli i uczuć związanych z traumą. Terapeuta stosuje pytania sokratejskie i inne strategie, aby pomóc zakwestionować nieprzydatne myśli na temat traumy.

Po tym jak rozwiniemy umiejętności identyfikowania i radzenia sobie z nieprzydatnymi myślami, stosujemy je do dalszej oceny i modyfikowania przekonań związanych z traumatycznymi wydarzeniami. Na tym etapie istotne jest rozwinięcie umiejętności korzystania ze strategii adaptacyjnych, poza leczeniem, w celu poprawy ogólnego funkcjonowania i jakości życia. Podczas terapii szczególny nacisk kładzie się na bezpieczeństwo, zaufanie, władzę, kontrolę, szacunek i intymność, ponieważ są to obszary, na które mogą mieć wpływ traumatyczne doświadczenia.

Resick, P. A., & Schnicke, M. K. (1992). Cognitive processing therapy for sexual assault victims. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60(5), 748-756. Resick, P. A., Monson, C. M., & Chard, K. M. (2016). Cognitive processing therapy for PTSD: A comprehensive manual. Guilford Publications.

Terapia ekspozycji, to strategia interwencji powszechnie stosowana w terapii poznawczo-behawioralnej, aby pomóc osobom z zespołem stresu pourazowego pokonać lęk związany z traumatycznym wydarzeniem. Długotrwała ekspozycja to specyficzny rodzaj terapii behawioralno-poznawczej, która uczy osobę stopniowego konfrontowania się z sytuacjami, myślami lub wspomnieniami związanymi z traumą. 

Zadaniem terapii ekspozycyjnej jest pomoc w zmniejszeniu strachu i niepokoju, w celu wyeliminowania zachowań unikających i poprawy jakości życia. Odbywa się to poprzez aktywne konfrontowanie się z sytuacjami, myślami i emocjami, których się obawiamy. 

Istnieją dwa typy ekspozycji wykorzystywanej w leczeniu objawów traumy:

• ekspozycja in vivo - odnosi się do bezpośredniej konfrontacji z obiektami, czynnościami lub sytuacjami budzącymi lęk przez osobę, pod kierunkiem terapeuty, np. kobieta z zespołem stresu pourazowego, która obawia się miejsca, w którym została napadnięta, może otrzymać pomoc terapeuty w udaniu się w to miejsce i bezpośredniej konfrontacji z tymi lękami;
• ekspozycja wyobrażeniowa - osoba proszona jest o wyobrażenie sobie obrazów lub sytuacji, których się obawia. Ekspozycja wyobrażeniowa może pomóc osobie w bezpośredniej konfrontacji z myślami i wspomnieniami, których się obawia.

Foa, E. B., Hembree, E. A., & Rothbaum, B. O. (2007). Prolonged Exposure Therapy for PTSD: Emotional Processing of Traumatic Experiences Therapist Guide. Oxford University Press.

EMDR, co oznacza „Eye Movement Desensitization and Reprocessing”, czyli „Desensytyzacja i przetwarzanie za pomocą ruchu oczu”, to forma terapii nakierowana na leczenie zaburzeń powstałych an skutek traumy, w szczególności zespołu stresu pourazowego (PTSD).  Głównym założeniem terapii EMDR jest przekonanie, że umysł dąży do zdrowia i że właściwe przetwarzanie traumatycznych wspomnień może prowadzić do zdrowych adaptacji. Traumatyczne doświadczenia mogą być "zablokowane" w układzie nerwowym, a EMDR pomaga w ich uwolnieniu i przetworzeniu.

Składa się z 8 faz, w których terapeuta pracuje z pacjentem nad identyfikacją traumatycznych wspomnień i wzmocnieniem pozytywnych przekonań o sobie. Podczas sesji właściwej, pacjent skupia się na traumatycznym wspomnieniu, jednocześnie śledząc ruchami oczu ruchy ręki terapeuty (lub korzystając z innych bodźców, takich jak dźwięki lub dotyk).

EMDR pomaga w "przeprogramowaniu" wspomnień, dzięki czemu stają się mniej bolesne i nieprzyjemne, Dokładny mechanizm, dzięki któremu EMDR działa, nie jest w pełni wyjaśniony, uważa się, że stymulacja obu półkul mózgu przez ruchy oczu (lub inne bodźce dwupółkulowe) może przyspieszyć przetwarzanie traumatycznych wspomnień. Przypomina ta naturalne procesy przetwarzania informacji zachodzące podczas snu REM.

EMDR pomaga pacjentom zredukować lub wyeliminować objawy PTSD, takie jak nawracające koszmary senne, niechciane myśli czy unikanie sytuacji, miejsc, uczuć przypominających o traumie, jak też pomaga zastąpić negatywne przekonania o sobie pozytywnymi.   

van der Kolk, B. A. (2015). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking; Bisson, J. I., Roberts, N. P., Andrew, M., Cooper, R., & Lewis, C. (2013). Psychological therapies for chronic post‐traumatic stress disorder (PTSD) in adults. Cochrane Database of Systematic Reviews, (12).; Shapiro, F. (2001). Eye movement desensitization and reprocessing (EMDR): Basic principles, protocols, and procedures (2nd ed.). New York: Guilford Press.; Stickgold, R. (2002). EMDR: A putative neurobiological mechanism of action. Journal of Clinical Psychology, 58(1), 61-75.

Doświadczenie traumy może prowadzić do różnorodnych objawów i skutków, zarówno psychicznych, jak i fizycznych. Aby skutecznie stawić czoła tym wyzwaniom i zdiagnozować ewentualne zaburzenia powstałe w wyniku traumy, warto skorzystać z pomocy odpowiednich specjalistów. Oto oni:

• Psychiatra

To lekarz specjalizujący się w diagnozowaniu i leczeniu zaburzeń psychicznych. Psychiatra może przepisać leki, które pomogą złagodzić niektóre z objawów PTSD. Ponadto jest odpowiednią osobą do diagnozowania PTSD i innych zaburzeń związanych z traumą.

• Psycholog kliniczny

Specjalista od diagnozy, oceny i terapii zaburzeń psychicznych. Psycholog kliniczny może prowadzić różne formy terapii, takie jak terapia poznawczo-behawioralna (CBT), która jest uważana za skuteczną w leczeniu PTSD.

• Psychoterapeuta

Osoba szkolona w prowadzeniu terapii, której celem jest pomaganie pacjentom w radzeniu sobie z emocjonalnymi i psychicznymi wyzwaniami.

• Terapeuta zajmujący się traumą/ terapeuta EMDR/ psychotraumatolog

Specjaliści w terapii skoncentrowanej na traumie, takiej jak terapia ekspozycji, przetwarzania poznawczego lub EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing), które zostałay stworzone specjalnie do leczenia PTSD.

• Terapeuta rodzinny

W sytuacji, gdy trauma wpływa na relacje rodziny, taki terapeuta może pomóc w naprawie relacji i komunikacji między członkami rodziny.

• Specjaliści od pracy z ciałem

Fizjoterapeuci, terapeuci zajmujący się somatyzacją czy specjaliści od biofeedbacku mogą pomóc w leczeniu fizycznych objawów traumy.

• Lekarz rodzinny

Może być pierwszym kontaktem dla osoby doświadczającej objawów po traumatycznych zdarzeniach. Lekarz rodzinny może skierować pacjenta do odpowiedniego specjalisty lub przepisać leki na objawy takie jak bezsenność czy lęk.

Dzieci reagują na traumę w różnorodny sposób, a ich reakcje są często związane z tym, co dziecko widziało i przeżywało podczas zdarzenia, reakcjami obserwowanymi u rodziców (szczególnie matki) podczas zdarzenia, jego wiekiem i płcią. Starsze dzieci i chłopcy częściej stosują strategie pobudzenia, młodsze dzieci i dziewczynki wykorzystują strategię zamrożenia.

Strategia WALCZ LUB UCIEKAJ

W odpowiedzi na narastające poczucie zagrożenia, dziecko może stać się bardziej pobudzone. Objawy takiej reakcji to:

• werbalne: krzyk, podniesiony ton głosu, płacz;
• fizyczne: przyspieszone bicie serca, zwiększone napięcie mięśni, szybki oddech;
• zachowanie: przejawy agresji, konfrontacja z zagrożeniem lub ucieczka;
• mentalne: przekonanie, że świat jest wrogi i pełen zagrożeń, a opiekun nie jest w stanie dostarczyć odpowiedniej opieki.

Strategia ZASTYGNIJ 

W sytuacjach ekstremalnego stresu, zwłaszcza gdy dziecko odbiera sytuację jako bez wyjścia (np. podczas molestowania, bolesnych zabiegów medycznych czy doświadczenia skrajnej przemocy), może wystąpić reakcja zamrożenia. Objawy takiej reakcji to:

• werbalne: zazwyczaj brak reakcji;
• fizyczne: spowolnienie metabolizmu, obniżenie tętna, trudności w oddychaniu, zmniejszona wrażliwość na ból;
• zachowanie: dysocjacja, zastyganie w bezruchu, omdlenie;
• mentalne: ucieczka do "świata magicznego", wyłączanie świadomości.

Perry, B. D., & Szalavitz, M. (2006). The boy who was raised as a dog: And other stories from a child psychiatrist's notebook. Basic Books.; De Bellis, M. D., & Thomas, L. A. (2003). Biologic findings of post-traumatic stress disorder and child maltreatment. Current Psychiatry Reports, 5(2), 108-117.; Dziecko pod wpływem traumy. Poradnik dla nauczycieli, psychologów, pedagogów, placówek oświatowych i poradni psychologicznych, Odachowska-Rogalska E., UNICEF Polska, Warszawa 2022.

• Wczesne dzieciństwo

Trauma przeżyta przez dziecko w niemowlęctwie lub wczesnym dzieciństwie - okresie, gdy nie potrafią jeszcze wyrażać słowami swoich przeżyć - pozostaje ukryta w ich ciele i emocjach. W tym czasie reakcje dysocjacyjne są bardzo częste. Tak wczesne doświadczenie traumy wpływa na strukturę i działanie mózgu, co może hamować rozwój emocjonalny i poznawczy. Wzrost poziomu lęku obniża poczucie bezpieczeństwa dziecka, co może mieć długotrwałe skutki na dalszym etapie rozwoju. Widoczne obajwy:

• • nasilone reakcje fizjologiczne i somatyczne.
  • bierność, niewchodzenie w relacje, brak reakcji na bodźce, chowanie się,
  • lgnięcie do osób obcych w poszukiwaniu ochrony (szczególnie gdy rodzic lub opiekun jest agresorem),
  • moczenie się, zanieczyszczanie kałem,
  • płaczliwość, mowa małego dziecka,
  • nasilona reakcja przestrachu, nadwrażliwość na bodźce, koszmary senne,
  • lęk separacyjny, niechęć rozłąki z opiekunem,
  • obawa przed nowymi sytuacjami i miejscami,
  • nieadekwatna ocena sytuacji, wybuchy złości, agresja lub autoagresja,
  • brak rozumienia przyczyn doświadczeń,
  • myślenie magiczne,

• Okres szkolny

U dzieci w wieku szkolnym objawy po doznanym urazie są podobne do tych spotykanych u dorosłych z PTSD. Intensywne emocje wynikające z traumy zmieniają priorytety w mózgu dziecka, skupiając uwagę dziecka na potencjalnych zagrożeniach. W efekcie może to prowadzić do pogorszenia funkcji poznawczych, co jest szczególnie zauważalne w szkole. Widoczne objawy:

• • trudności w uczeniu się lub pogorszenie się w nauce,
  • zaburzenia koncentracji uwagi (przypominające ADHD, często są z nim mylone),
  • trudności w panowaniu nad emocjami, szczególnie w reakcji na bodźce skojarzone z traumą,
  • odtwarzanie doświadczenia traumatycznego w myślach, snach, obrazach, zabawie,
  • zmiany w zachowaniu: wybuchy gniewu lub agresja (wzrost drażliwości w kontaktach),
  • lęk przed tym, że sytuacja się powtórzy (analizowanie potencjalnych niebezpieczeństw),
  • niepokoje dotyczące bezpieczeństwa własnego i bliskich, lęk, zaabsorbowanie zagrożeniami,
  • nagłe zastyganie w bezruchu, zamyślanie się, izolowanie, unikanie aktywności, które wcześniej były dla dziecka atrakcyjne,
  • zaburzenia snu (koszmary, bezsenność lub sen niedający wypoczynku),
  • zaburzenia psychosomatyczne (np. bóle głowy, żołądka, chroniczne bóle o niejasnym pochodzeniu, u dziewczynek także ginekologiczne),
  • trudności w zaufaniu dorosłym, od ograniczenia do całkowitego braku zaufania.

• Okres nastoletni

U nastolatków skutki traumy mogą być bardziej intensywne, ponieważ przechodzą one przez kluczowy etap rozwoju. W tym przypadku trauma potęguje objawy emocjonalne, powoduje problemy w kontrolowaniu emocji i może prowadzić do podejmowania rynkowych zachowań. Widoczne objawy:

• • zachowania ryzykowne, lekkomyślne lub destrukcyjne,
  • używanie substancji psychoaktywnych (alkoholu, narkotyków etc.),
  • agresja lub autoagresja (samookalecznia, próby samobójcze),
  • ucieczka w świat wirtualny, izolowanie się,
  • obniżone wyniki w nauce, niepowodzenia edukacyjne, wagarowanie,
  • zwiększona chwiejność emocjonalna (silny niepokój, intensywny gniew oraz bezradność),
  • poczucie wyjątkowości, a jednocześnie skalania, osamotnienia, braku zrozumienia,
  • niska samoocena, obwinianie siebie,
  • zaburzenia snu, zaburzenia nastroju, stany depresyjne, lękowe;
  • brak zaufania

Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books.; Terr, L. C. (1991). Childhood traumas: An outline and overview. American Journal of Psychiatry, 148(1), 10-20.; Pynoos, R. S., Steinberg, A. M., & Piacentini, J. C. (1999). A developmental psychopathology model of childhood traumatic stress and intersection with anxiety disorders. Biological Psychiatry, 46(11), 1542-1554.; Cohen, J. A., Deblinger, E., Mannarino, A. P., & Steer, R. A. (2004). A multisite, randomized controlled trial for children with sexual abuse-related PTSD symptoms. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 43(4), 393-402; Dziecko pod wpływem traumy. Poradnik dla nauczycieli, psychologów, pedagogów, placówek oświatowych i poradni psychologicznych, Odachowska-Rogalska E., UNICEF Polska, Warszawa 2022.

Zespół stresu pourazowego (PTSD) może mieć poważny wpływ na rozwój dziecka pod względem fizycznym, emocjonalnym, poznawczym i społecznym. Wczesna interwencja i terapia są kluczowe w leczeniu PTSD u dzieci i mogą pomóc w zmniejszeniu długotrwałych skutków w dorosłym życiu. Oto kilka aspektów, jak PTSD wpływa na rozwój dzieci:

• Rozwój emocjonalny i behawioralny:
  • dysregulacja emocjonalna, tzn. trudności z regulacją emocji, co objawia się gwałtownymi wybuchami gniewu, lękiem, smutkiem czy uczuciem pustki;
  • unikanie i nadwrażliwość, co oznacza że mogą unikać miejsc, ludzi czy aktywności przypominających im o traumie, co może prowadzić do izolacji społecznej;
  • problemy ze snem, tj. koszmary nocne, trudności z zasypianiem czy częste budzenie się w nocy.

• Rozwój poznawczy:
  • trudności z koncentracją i uwagą, tj. PTSD może utrudniać skupienie się na zadaniach czy utrzymanie uwagi;
  • trudności z pamięcią w postaci problemów z przyswajaniem nowych informacji lub przypominaniem sobie szczegółów związanych z traumą;
  • negatywne przekonania o sobie i świecie, tzn. dzieci mogą wierzyć, że są w jakiś sposób winne za traumatyczne wydarzenie lub że świat jest niebezpiecznym miejscem.

• Rozwój fizyczny:
  • zaburzenia somatyczne, np. bóle brzucha, bóle głowy, uczucie zmęczenia;
  • zmiany w mózgu, ponieważ długotrwały stres związany z PTSD może wpływać na struktury mózgowe, zwłaszcza na hipokamp (obszar związany z pamięcią) czy amygdalę (związaną z reakcjami emocjonalnymi).

• Rozwój społeczny:
  • problemy w relacjach z rówieśnikami, tzn. trudności z nawiązywaniem i utrzymaniem relacji z rówieśnikami z powodu unikania, nadwrażliwości czy trudności z regulacją emocji;
  • izolacja od innych, by unikać przypomnień o traumie.

• Rozwój edukacyjny:
  • Problemy w szkole, takie jak trudności z koncentracją, pamięcią czy regulacją emocji mogą wpływać na wyniki w nauce oraz na zachowanie w środowisku szkolnym.

W dorosłym życiu osoby, które doświadczyły PTSD w dzieciństwie częściej podejmują ryzykowne zachowania, takie jak nadużywanie substancji, ryzykowne zachowania seksualne czy samookaleczenia. Są narażone na większe ryzyko wystąpienia innych chorób psychicznych w dorosłym życiu, takich jak depresja, lęki, zaburzenia adaptacyjne czy zaburzenia osobowości. Długotrwały stres, z którym się borykały a  związany z traumą może wpływać na ich zdrowie fizyczne, prowadząc do problemów z układem odpornościowym, chorób sercowo-naczyniowych czy problemów z układem pokarmowym. Ponadto doświadczenie PTSD w dzieciństwie może wpłynąć na rozwój tożsamości osoby, prowadząc do niskiej samooceny, poczucia winy i wstydu oraz trudności w określeniu własnej wartości.

Perry, B. D., & Szalavitz, M. (2006). The Boy Who Was Raised as a Dog: And Other Stories from a Child Psychiatrist's Notebook. Basic Books.; Teicher, M. H., Samson, J. A., Anderson, C. M., & Ohashi, K. (2016). The effects of childhood maltreatment on brain structure, function, and connectivity. Nature Reviews Neuroscience, 17(10), 652-666; van der Kolk, B. A. (2015). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking; D'Andrea, W., Ford, J., Stolbach, B., Spinazzola, J., & van der Kolk, B. A. (2012). Understanding interpersonal trauma in children: Why we need a developmentally appropriate trauma diagnosis. American Journal of Orthopsychiatry, 82(2), 187.; Dziecko pod wpływem traumy. Poradnik dla nauczycieli, psychologów, pedagogów, placówek oświatowych i poradni psychologicznych, Odachowska-Rogalska E., UNICEF Polska, Warszawa 2022.

Trauma u dzieci nigdy nie pozostaje bez wpływu. Chociaż powstaje poza dzieckiem, wewnętrznie je przekształca. Skutki są różne, ale zazwyczaj obejmują utratę wewnętrznej wszechmocy dziecka i zaufania do zdolności rodziców do ochrony przed zagrożeniem. To jest szczególnie widoczne, gdy dziecko widzi, jak jego opiekun jest bezradny podczas traumatycznej sytuacji. W takich przypadkach dziecko może stać się bardziej nieśmiałe i ostrożne. Może nawet próbować przejąć kontrolę, stając się "dorosłym" w sytuacji, co jest nazywane parentyfikacją. W odpowiedzi na traumę, strategie, które dziecko zastosowało dla przetrwania, mogą stać się zachowaniami postrzeganymi jako nieodpowiednie, ale są one mechanizmem radzenia sobie. U niektórych dzieci trauma prowadzi do Zespołu Stresu Pourazowego (PTSD) z objawami takimi jak:

• odtwarzanie: sny, zabawy, natrętne myśli, obrazy, flashbacki.
• unikanie: ludzi, miejsc, rozmów, sytuacji.
• pobudzenie: złość, bezsenność, nadpobudliwość, irytacja.
• zmiany w nastroju: apatia, smutek, niska samoocena.

Dzieci z PTSD doświadczają ciągłej obecności traumatycznych wspomnień. Każdy bodziec przypominający traumę może wywołać intensywne emocje. Naturalnym objawem jest więc unikanie myśli, wspomnień, miejsc czy ludzi skojarzonych z traumą. Z obawy przed ponownym niebezpieczeństwem dziecko staje się nadreaktywne na bodźce, nerwowe, drażliwe; bywa, że nie potrafi usiedzieć w miejscu. Wiele ofiar traumy czuje, że "ich życie nigdy już nie będzie takie samo". PTSD można zdiagnozować po miesiącu od doświadczenia traumy, ale objawy mogą wystąpić nawet do 3 miesięcy później u dzieci. Objawy mogą się różnić w zależności od wieku i stadium rozwojowego dziecka. Wcześniejsze skutki traumy, takie jak ostra reakcja na stres, mogą pojawiać się w ciągu 48 godzin po zdarzeniu, a Zespół Stresu Ostrego może trwać od 48 godzin do 30 dni. Warto dodać, że podobnie jak reakcja dziecka na traumę, także objawy potraumatyczne zależne są od wieku i okresu rozwojowego.

Van der Kolk, B. A. (2005). Developmental trauma disorder: Toward a rational diagnosis for children with complex trauma histories. Psychiatric Annals, 35(5), 401-408.; Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56(3), 227.; Fletcher, K. E. (2003). Childhood posttraumatic stress disorder. In E. J. Mash & R. A. Barkley (Eds.), Child Psychopathology (pp. 330-371). New York: Guilford Press.; Dziecko pod wpływem traumy. Poradnik dla nauczycieli, psychologów, pedagogów, placówek oświatowych i poradni psychologicznych, Odachowska-Rogalska E., UNICEF Polska, Warszawa 2022.

Reakcja i poczucie bezpieczeństwa dziecka są mocno związane z zachowaniem dorosłych wokół niego, dlatego najlepiej:

• zachowaj spokój. Jeśli czujesz się przepełniony emocjami, wyjaśnij dziecku dlaczego tak się czujesz.
• mów otwarcie o uczuciach.
• pomóż dziecku nauczyć się, jak rozpoznawać i wyrażać swoje uczucia. Może to być poprzez mówienie o uczuciach, rysowanie, pisanie w dzienniku lub nawet przez muzykę. 
• nawet jeśli uważasz, że reakcja dziecka jest przesadzona, pamiętaj, że ich uczucia są prawdziwe i ważne. 
• bądź otwarty na pytania dziecka, ale nie zalewaj go zbyt wieloma informacjami, szczególnie tymi drastycznymi. 
• unikaj pokazywania dziecku drastycznych treści, zarówno wizualnych, jak i opisowych.
• pamiętaj, że każde dziecko jest inne – jedne potrzebują więcej informacji i wyjaśnień, podczas gdy inne mogą czuć się przytłoczone nadmiarem danych.
• utrzymuj rutynę i stały plan dnia, dając dziecku poczucie stabilności.
• upewnij się, że dom i środowisko, w którym przebywa dziecko, są bezpieczne i nie zawierają przypomnień o traumie.
• zarezerwuj czas na wspólną zabawę.
• upewnij się, że dziecko nie izoluje się od rówieśników lub rodzeństwa. Zachęcaj je do uczestniczenia w aktywnościach społecznych i przyjaźniach.
• szanuj i akceptuj reakcje dziecka – to ich sposób radzenia sobie z sytuacją.
• bądź czujny i obserwuj ewentualne objawy stresu pourazowego u dziecka.
• ucz dziecko technik oddechowych, medytacji lub technik relaksacyjnych, które mogą pomóc w radzeniu sobie z objawami stresu. 
• w razie potrzeby, szukaj wsparcia specjalistów.

Cohen, J. A., Mannarino, A. P., & Deblinger, E. (2006). Treating trauma and traumatic grief in children and adolescents. Guilford Press.; Stallard, P. (2006). Psychological interventions for post-traumatic reactions in children and young people: A review of randomised controlled trials. Clinical Psychology Review, 26(7), 895-911.; Dziecko pod wpływem traumy. Poradnik dla nauczycieli, psychologów, pedagogów, placówek oświatowych i poradni psychologicznych, Odachowska-Rogalska E., UNICEF Polska, Warszawa 2022.

Czynniki wpływające na doświadczenie traumy są różnorodne. Mogą to być wydarzenia zagrażające życiu i zdrowiu, takie jak: 

• doznana przemoc: seksualna (w tym wykorzystywanie seksualne), fizyczna (urazy nie będące wynikiem przypadku), czy emocjonalna (zachowania utrudniające prawidłowy rozwój dziecka);
• wypadki: komunikacyjne, poważne zranienia, interakcje ze zwierzętami (np. atak, pogryzienie);
• sytuacje związane z konfliktem: przebywanie w strefie wojennej, terroryzm;
• klęski żywiołowe: pożary, powodzie, huragany;
• zmagania zdrowotne: poważne choroby, inwazyjne leczenie, przedwczesne narodziny, komplikacje okołoporodowe;
• problemy rodzinne: depresja matki, choroby psychiczne opiekunów, rozwód/separacja rodziców, ciężka choroba lub śmierć członka rodziny;
• zaniedbania: opiekuńcze i niespełnianie podstawowych potrzeb dziecka;
• problemy społeczne: napady, przemoc rówieśnicza, nadużycia w środowisku;
• problemy związane z opiekunem: uzależnienie od alkoholu lub substancji psychoaktywnych, nieprofesjonalnie przeprowadzone umieszczenie dziecka w opiece zastępczej czy adopcyjnej, rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Na bazie tych wskazań powstała koncepcja traumy "duże T" i "małe t". "Duże T" to jednorazowe, ale intensywne wydarzenia (jak katastrofy czy wypadki). Natomiast "małe t" odnosi się do trudnych doświadczeń z dzieciństwa, niekoniecznie związanych z przemocą, ale takimi jak ciągła krytyka, zaniedbanie emocjonalne, zawstydzanie czy ośmieszanie, niedocenianie, brak czasu i uwagi ze strony rodziców.

Dziecko pod wpływem traumy. Poradnik dla nauczycieli, psychologów, pedagogów, placówek oświatowych i poradni psychologicznych, Odachowska-Rogalska E., UNICEF Polska, Warszawa 2022; Terr, L.C. (1991). Childhood traumas: An outline and overview. American Journal of Psychiatry, 148(1), 10-20.; Pynoos, R.S., Steinberg, A.M., & Piacentini, J.C. (1999). A developmental psychopathology model of childhood traumatic stress and intersection with anxiety disorders. Biological Psychiatry, 46(11), 1542-1554.; American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

• "Trauma: niewidzialna epidemia. Jak ją oswoić" - dr Paul Conti

książka, która bada głęboki wpływ traumy na nasze życie, ukazując, jak nieleczona trauma może prowadzić do problemów psychicznych, emocjonalnych i fizycznych. Dr Conti oferuje konkretne strategie i podejścia terapeutyczne, które pomagają w rozpoznawaniu, zrozumieniu i skutecznym radzeniu sobie z traumą, pozwalając na głębokie uzdrowienie i pełniejsze życie.

• "Co ci się przydarzyło? Rozmowy o traumie, odporności psychicznej i zdrowieniu" - Oprah Winfrey, Perry D. Bruce

książka skupiająca się na wpływie traumatycznych doświadczeń z dzieciństwa na dorosłe życie. Poprzez liczne historie i rozmowy autorzy przedstawiają, jak wczesne traumy wpływają na rozwój mózgu, zachowanie i zdrowie, jednocześnie podkreślając możliwość uzdrowienia i regeneracji po doświadczeniach traumatycznych.

• „Ciało nigdy nie kłamie” - Bessel van der Kolk 

Jedna z najbardziej autorytatywnych książek na temat traumy, która analizuje, jak trauma wpływa na ciało i umysł.

• „Przebudzenie tygrysa. Uzdrowienie traumy.” - Peter A. Levine

Książka opisuje innowacyjne podejście do leczenia traumy, koncentrując się na fizjologicznych reakcjach ciała. 

• „Radzenie sobie z traumą. Samopomoc po doznanych urazach” Aphrodite Matsakis

Przewodnik skoncentrowany na technikach i strategiach radzenia sobie z traumą.

• „Dzieci traumatyczne. Jak pomóc poszkodowanemu dziecku? - Robert Brooks i Sam Goldstein

Zawiera strategie i wskazówki dla rodziców, nauczycieli i innych opiekunów, jak wspierać dzieci, które doświadczyły traumy.

• „Trauma i odzyskiwanie. Po drodze od zniszczenia do odrodzenia” - Judith Herman 

Książka bada różne formy traumy i proponuje nowe modele leczenia. 

• Osobiste rozmowy holistyczne - Orina Krajewska 

rozmawia z terapeutami, lekarzami i autorami książek o zdrowiu, równowadze wewnętrznej i zdrowiu psychicznym

https://spotify.link/ASyKfK0p0Db

• Jestem i będę - Orina Krajewska 

opowieść człowieka, który relacjonuje, co czuł i myślał, kiedy konfrontował się ze śmiertelną chorobą, ma często większą moc oddziaływania niż wypowiedź medycznego autorytetu. Podcast ten został zaincjonwany przez fundację "Bądź", oddaje głos osobom, które poradziły sobie z kryzysem zdrowia

https://spotify.link/sztZPy6p0Db

• Rozmowy o traumie - Sabina Sadecka

rozmowy o traumie: niespieszne, na wskroś humanistyczne, pełne współczesnej wiedzy o psychoterapii i psychologii

https://spotify.link/W9dUqC9p0Db

• Pozytywnie o kryzysie. Od kryzysu do głębi. - dr Elżbieta Kluska Łabuz

Podcast wspierający osoby będące w kryzysie własnym (lub bliskich) w tym jak radzić sobie z takim doświadczeniem by wyjść z niego wzmocnionym a nie osłabionym.

https://spotify.link/BbTShxhq0Db